دوران آغاز هنر و اوج شکوفایی آن در اصفهان

از آن‌جا که فروشگاه اینترنتی صنایع دستی پرنون در مهد هنر ایران فعالیت می‌کند و همواره اصفهان و هنرهای آن مورد توجه جهانیان واقع شده است در این نوشته سعی شده است به‌طور مفید و مختصر درباره دوران آغاز هنر و اوج شکوفایی آن در اصفهان که مربوط به عهد صفوی و همزمان با حکومت شاه عباس اول می‌باشد مطالب ارزشمندی را در خدمت شما عزیزان قرار دهیم.

دوره اوج هنر در اصفهان

دوره‌ی موسوم به دوره‌ی اصفهان مقطعی است حدودا 125 ساله از تاریخ ایران که از سال 1006 قمری که شاه عباس اول اصفهان را به پایتختی برگزید تا تصرف شهر به دست افاغنه به سال 1135 قمری را در برمی‌گیرد، عصری از تجانس چشمگیر فرهنگی که بی‌شک نقطه اوج و کمال تاریخ طولانی و پربار شهر اصفهان بود، دورانی که نهادهایش به‌طور عمده دستاورد یک تن است نابغه‌ای مدبر و کاردان به نام شاه عباس اول که آثاری چنان استوار از خویش به یادگار نهاد که تا یک سده پس از مرگش نیز فتور و خللی در آن راه نیافت. در طی 125 سالی که اصفهان مرکز ثقل فرهنگی ایران بود، نهال هنرپروری در آن دیار بارور شد. هنر اصفهان در وهله‌ی اول نخست هنری است استوار بر ظاهر درخشان، خواه در معماری، خواه در نقاشی، بافندگی، سفالگری و فلزکاری، هنری که به‌طور عمده بر اثرگذاری سریع از راه ایجاد بهت و حیرت در ناظران متکی است. سبک آن عموما بازنمود بازی نور و توجه و به ارزش‌های سطحی و ظاهری فرم است. هنر اصفهان هنری است که دارای سه سطح قیمتی، یادمانی و کاربردی می‌باشد.

از دیرباز تا به امروز شهر اصفهان، هنر و صنایع دستی آن مورد توجه افراد مختلف از سرتاسر جهان قرار گرفته است و افراد بسیاری اصفهان و هنرهای آن رابه زبان خود وصف کرده‌اند که یکی از این نوشته‌های زیبا توسط گوردون بیلی واشبرن استاد دانشگاه هاروارد می‌باشد که بدین شرح می‌باشد، شاید آن زیبایی تبلور یافته دوره‌ی اصفهان به نظر ما جز شریف‌ترین تجلیات روح بشر نباشد اما در هر حال ظرافت پرشور و سبک شاهانه این هنر ما را محسور و گاه حتی سرگشته و حیران می‌سازد، هنری از این مجلل‌تر حکم کیمیا دارد خواه نگاره‌ها منظورمان باشد و خواه بافته‌ها، سفالینه‌ها و فلزینه‌ها، آن‌گاه که به اصفهان از راه این آثار وارد شویم پای به دنیایی می‌نهیم فراتر از هر آن‌‌چه در عمر کوتاه خویش به چشم خواهیم دید. دنیایی که در آن علاوه بر ظرایف صرف، واقعیات به مراتب محسوس‌تری نیز دیده می‌شود. دنیایی آکنده از اشیایی هرچند پولادین اما زرنشان. می‌بینیم که حتی شمشیرها و خنجرهای بی‌رحم با همه‌ی نیروی برندگی‌شان به گل و پیچک آراسته‌اند. هم می‌توان آن‌ها را نماد مرگ دانست هم زندگی یا چه بسا هم مرگ و هم زندگی و اصفهان خود چنین معجونی بود.

شاه عباس اول بنیان‌گذار هنر در اصفهان

شاه عباس اول را در زمانی‌که شیرخواره‌ای بیش نبود به هرات فرستادند که تا پاسی از سده‌ی دهم هجری (شانزدهم میلادی) این شهر بزرگ عهد تیموری مرکز ثقل فکری و فرهنگی ایران و محل سکونت نامورترین هنرمندان و هنرپروران ایران بود و حتی در عهد صفوی که کانون هنر به غرب ایران انتقال یافت، هرات همچنان معروفیتش را حفظ کرد.

معماری، نقاشی و خوشنویسی عهد تیموری نقشی به سزا در شکل‌دهی و ذائقه شاه عباس اول ایفا نمود. هر چند او در هرات پارهای از مهارت‌های اشرافی در خور شاهان را آموخت، مهارت‌های نظامی شایسته را کسب کرد و قابلیت‌های جسمی خود را پرورد و چیزهایی هم در مورد تاریخ، علوم شرعی و حکومت‌داری آموخته بود. این نیز واضح است که وی خیلی زود نشانه‌های هنرشناسی را از خود بروز داد. زمانی‌که شاه عباس هفت سال بیش‌تر نداشت فرستاده‌ای از دربار به همراه نقاش محبوبش به نام حبیب الله ساوه‌ای وارد هرات شد که شاه عباس چنان شیفته آن هنرمند و هنر آن شد. هنگامی‌که او به پادشاهی رسید اصفهان را به عنوان پایتخت خود انتخاب نمود و چنین بود که که شاه عباس به سی سال نرسیده تقریبا در اوج قدرتش بود. او صرفا جنگجویی مصمم و رجل و دولتمردی با استعداد نبود بلکه شکارچی‌ای قهار، صنعت‌گری چیره‌دست و هنرپروری حساس و جدلی قابل هم بود. طبع زیباشناسی شخصی شاه عباس که از قبل در سن هفت سالگی پرورده شده بود موافق با هنرهای سنتی ناظر بر هنرشناسی سلطنتی بود. شاه عباس اول بیش‌ترین مایه خود را معماری‌های اسلامی و احداث بناهای متعدد از قبیل کاروانسرا، ارگ، پل، راه جاده و ... که هدف از احداث‌شان از سویی ارتقای سطح رفاه مردم و سویی رونق امر تجارت بود گذاشت، از طرفی هم دولت را به تشویق هنرهای بسیار اقتصادی نیز که به درد این تجارت بخورند، نظیر هنرهای سفالگری، نساجی، قالیبافی گمارد.

شاه عباس اول بنیان‌گدار هنر و معماری در اصفهان

آثار هنری به جا مانده از دوران صفوی در زمان شاه عباس اول

از زمان حکومت شاه عباس اول آثار بسیاری از قبیل: سجاده، آثار خوشنویسی، جلدهای چرمی، شاهنامه فردوسی به سفارش شخص شاه عباس، گلیم ابریشمی، انواع بشقاب‌ها، انواع قالی‌ها با نقوش مختلف(قالی با نقش گلدانی و پس زمینه‌ی قرمز، قالی با نقش گلدانی و پس زمینه‌ی آبی، قالی شاه عباسی، قالی با طرح اسلیمی)، کشکول، شمعدان، آیینه، شمشیر شاه عباس اول، کاشی‌های نقاشی شده و خوشنویسی شده و ... به جامانده است که متاسفانه اکثر این آثار در ایران موجود نیست و در موزه‌ها، نگارخانه‌های کشورهای دیگر نگهداری می‌شوند. در ادامه به معرفی برخی از این آثار پرداخته شده است.

شمعدان برنجی: این شمعدان در موزه هنری سنت لوییس نگهداری می‌شود که نوار پهن وسط شمعدان با یک طرح اسلیمی واضح، مشابه طرح آیینه فولادی تزیین شده است. در بالای آن چهارشمشه مزین به چهار مصرع از بوستان سعدی قرار دارد که به شرح زیر می‌باشد.

بگفت ای هوادار مسکین من                            برفت انگبین یار شیرین من

چو شیرینی از من به در می‌رود                         چو فرهادم آتش به سر می‌رود

شاعر سروده‌ی دوم که دورتادور پایه شمعدان نگاشته شده، معلوم نیست ولی مشخص است که براساس اشعار سعدی سروده شده است. ترنج‌های بینابین مصرع‌های این شعر شامل دعاد در حق صاحب شمعدان و نام او و نیز نام سازنده‌ی شمعدان است.

شمعدان برنجی از دوران شاه عباس اول

قالی شاه عباسی: این قالی پرتلالو طیفی غنی از رنگ‌های لطیف را به نمایش می‌گذارد. سبزهای کم‌رنگ، سرخ‌ها، قهوه‌ای تیره و سفید تمام قالی‌های شاه عباس از ابریشم بافته شده‌اند. این قالی‌ها که احتمالا در چندین کارگاه تحت حمایت شاه عباس تولید می‌شد چشمان مسافران اروپایی را خیره می‌کرد و تعداد بسیاری از آن‌ها به اروپا صادر می‌شد و برخی از آن‌ها به پیشکش فرستاده می‌شد. یک قالی شاه عباسی که با ابریشم آراسته به رشته‌های نقره‌ای و نقره‌ی زراندود موجود است در نگارخانه ملی مجموعه وایدنر نگهداری می‌شود.

شمشیر شاه عباس اول: این شمشیر در موزه‌ی هنر متروپولیتن نگهداری می‌شود که قبضه‌ی شمشیر از صفحات عاج پرچ شده به هر دو طرف انتهای تیغه تشکیل شده است. روی قبه‌ی فولادی نقش گل کنده شده، در حالی‌که محافظ دست در هر دو طرف مزین به شمشه‌ای حاوی یک عبارت عربی است، بر یک طرف عبارت بسم الله الرحمن الرحیم و بر طرف دیگر جمله‌ای که به صاحب شمشیر نوید پیروزی می‌دهد نوشته شده است.

شرح احوال هنرمندان عهد شاه عباس اول

در این بخش به معرفی برخی از هنرمندان به نام که در زمان حکومت شاه عباس اول زندگی می‌کرده‌اند پرداخته شده است.

صادق بیگ افشار( صادقی )- نگارگر: به عنوان نقاش به خدمت شاه تهماسب اول درآمد و در محضر استادانی چون میرصنعی، خوشنویس زبردست و مظفر علی تملذ کرد. او که نگارگری ورزیده،نویسنده‌ای پرکار و شاعری قهار بود به سرعت مدارج ترقی را نزد شاه عباس اول پیمود و دیری نپایید که معتبرترین و پرسودترین منصب در سلسله مراتب هنری عهد صفوی یعنی ریاست کتابخانه‌ی سلطنتی ترفیع رتبه یافت.

آقا رضا- نگارگر: زمانی‌که شاه عباس اول بر اریکه‌ی قدرت تکیه زد هفده سال بیش‌تر نداشت، آقا رضا احتمالا هم‌‌سال او بوده و به احتمال زیاد ورود او به کارگاه سلطنتی حول و حوش همین ایام بوده است. رضا افزون بر یک رشته طرح و نگاره‌ی تک برگی که از حیث ظرافت و زیبایی همتا ندارد، پنج نگاره‌ی حیرت انگیز برای شاهنامه‌ی بزرگی که شاه جوان (شاه عباس اول) سفارش داده بود، ترسیم کرد. رضا حدود سال 1014 قمری در میانه‌ی زندگی هنری‌اش از پیشه‌ی نقاشی دست شست. شاه از این عمل غضبناک شد اما به حمایت او ادامه داد و رضا به محض کناره جستن از این پیشه بار دیگر با شدت در کارگاه سلطنتی مشغول به کار شد اما تجربه‌ی مذکور و چه بسا سن و سال از لطافت قلم‌اش کاسته بود. در آثار او پس از سال 1030 قمری دیگر نه از آن ظرافت سابق نشانی هست و نه آن زیبایی پیشین قابل مشاهده است.

معین مصور- نگارگر: معین خوش قریحه‌ترین شاگرد از خیل شاگردان رضا و آخرین نماینده‌ی بزرگ سنت صفوی بود، وی تا آخرین لحظه از عمر پربار و طولانی‌اش عمدتا از تاثیرات نقاشی اروپایی که ویژگی آثار اکثر معاصرانش بود بر حذر ماند. معین فردی با استعداد و خلاق و رنگ‌پردازی ماهر بود و در طول عمر خود آثار مختلفی خلق کرد. او علاوه‌بر اجرای طرح‌ها و نگاره‌های تک برگی حیرت انگیز، تعداد کثیری کتاب نیز مصور سازی کرد.

محمدزمان- نگارگر: محمدزمان در سال 1086 قمری در دربار اصفهان اجر و قربی به سزا یافته بود زیرا در این زمان به او وظیفه مهم مرمت دو نسخه از از نسخه‌های ارزنده متعلق به سده‌ی قبل به او سپرده شده بود. یکی از آن‌ها نسخه‌ای از خمسه نظامی بود که در حال حاضر در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود و نسخه دیگر مربوط به مرمت شاهنامه فردوسی بود که در حال حاضر در کتابخانه‌ی بیتی نگهداری می‌شود.

منابع: کتاب شاه عباس

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنی صنایع دستی پرنون

لطفا دیدگاه خود را در مورد این مطلب بیان کنید.