هنر پته دوزی

پته‌دوزی زیر شاخه رودوزی‌ سنتی و هنر اصلی بانوان هنرمند کرمان است که روی پارچه‌های پشمی و ضخیم به کمک نخ‌های رنگی ایجاد می‌شود و به کمک این هنر اصیل ایرانی می‌توان رومیزی، سجاده، جانماز، پرده، کوسن، زیر لیوانی، جلد قرآن و غیره را تزیین نمود و امروزه برای تزیین لباس، شال و مانتو نیز از این هنر استفاده می‌شود.

وسایل و ابزار مورد نیاز در پته‌دوزی

برای انجام دوخت پته به وسایل مخصوص نیاز است تا کاری خوب و با سرعت عمل و زیبا انجام شود. در شکل زیر انواع وسایل پته‌دوزی نمایش داده شده و در ادامه به توضیح هر یک از آن‌ها و نحوه کاربردشان پرداخته‌ایم.

 

پارچه

عریض پارچه ضخیمی است که مراحل دوخت پته‌دوزی روی آن انجام می‌شود و در نقاط مختلف کرمان به نام شال پته، شال زمینه یا پارچه زمینه نیز معروف است. در قدیم عریض را به وسیله ماشین‌های دستی و ابتدایی به نام ماشین‌های دوپا باف و چهارپا باف تهیه می‌کردند، توضیح این که ماشین‌های دوپا باف دستگاه‌هایی بودند که دو ورتیا به اصطلاح کرمانی‌ها از دو کرت تشکیل شده بودند، با هر حرکت یک ورت پایین و دیگری بالا می‌رفت و با عبور دادن ماسوره‌ها از میان نخ‌ها تار و پود پارچه درهم تنیده می‌شد و بافت شال به صورت خطوط منظم، افقی و عمودی نمایان می‌شد.

عملکرد ماشین‌های چهارپا باف نیز همین‌گونه بود با ین تفاوت که آن‌ها دارای چهار ورت بودند که جفت‌جفت حرکت کرده و عریض به صورت کج راه بافته می‌شد، هم اکنون سیستم بافت شال‌های جدید برگرفته از کار ماشین‌های چهارپا باف برای بافت ترمه استفاده می‌شود.

عریض دارای شش رنگ قرمز، کرم (شیری)، نارنجی، مشکی، سُرمه‌ای و سبز است. از بین این رنگ‌ها پارچه قرمز اصیل‌تر است بعد رنگ کرم، بعضی از عوام فقط این دو رنگ را به نام پته می‌‌شناسند، تمام پارچه‌ها به صورت کج راه و با نخ پشمی تولید می‌شوند.

نکته: ورت یا کرت، چوب‌های افقی هستند که سوزن‌های بلندی به صورت عمودی از میان آن‌ها به طرف پایین تعبیه شده است و نخ‌ها یا به عبارتی تارهای شال از میان این سوزن‌ها عبور داده می‌شود.(با یک رنگ دیگه نشون بده)

انگشتانه

یک وسیله بسیار لازم و ضروری است که بدون آن سرعت عمل در کار کم می‌شود و کار از زیبایی و ظرافت کامل برخوردار نخواهد شد. انواع مختلف آن شامل فلزی، پلاستیکی، فلزی و چرمی می‌باشد که نوع فلزی ضد رنگ آن بهترین نوع می‌باشد. انگشتانه باید هیچ‌گونه فشاری را بر انگشت وارد نکند و کاملا متناسب با انگشت سوم (سبابه) دست باشد. کسانی که عادت به این کار ندارند اگر چند روزی به طور مداوم انگشتانه را مانند انگشتر در انگشت بکنند و کار روزانه انجام دهند به آن عادت خواهند کرد.

قیچی

قیچی نیز یکی دیگر از وسایل موردنیاز در پته‌دوزی است. قیچی دارای اندازه و فرم‌های مختلفی است. از انواع آن می‌توان قیچی زیگزاک، قیچی برش که همین قیچی‌های معمولی با اندازه متفاوت می‌باشد و همچنین قیچی‌های مخصوص گلدوزی را نام برد.

قیچی‌های مخصوص گلدوزی معمولا با اندازه‌های کوچک در دسترس می‌باشد که دارای فرم سر صاف و سر کج بوده و در دسترس می‌باشد و قسمت بُرنده آن نیز کوتاه است، از قیچی سر کج برای چیدن دالبرها استفاده می‌شود، در پته‌دوزی از قیچی‌های کوتاه سر صاف استفاده می‌شود.

نخ یا ریس

به نخ‌های که روی پارچه پته دوخته می‌شوند، ریس گفته می‌شود، ریس نوعی نخ پشمی دست ریس یا ریسیده شده به وسیله ماشین است، تعداد تاب ریس از نخ معمولی مورد استفاده بیشتر است و 9 تاب در هر سانتی‌متر است، به این لحاظ آن را 9 تاب می‌گویند. 18 یا 5 تاب برای گلیم و قالی به کار می‌رود، این تعداد تاب برای استفاده در بافت پارچه مخصوص پته (عریض) کافی چون ضخیم است و برای ظریف‌تر شدن تاب، آن را 10 تاب در هر سانتی‌متر افزایش می‌دهند و این کار توسط دستگاه انجام می‌شود.

ریس از نظر قطر و ضخامت شماره‌گذاری می‌شود که شماره‌های بزرگ‌تر ظریف‌تر هستند، مقدار مصرف ریس بستگی به نوع نقش و کلفتی یا نازکی ریس و همچنین رنگ پارچه دارد ولی به طور متوسط هر متر عریض حدود 400 گرم نخ احتیاج دارد.

در قدیم علاوه‌بر نخ ریز از نخ‌های الوان ابریشمی و گلابتون نیز استفاده می‌کردند، به همین علت تنوع رنگ در قدیم بیشتر بوده و هم اکنون در پته‌دوزی چون ریس مانند قدیم ظریف نیست و از ابریشم استفاده نمی‌شود، ولی از گلابتون در دوخت استفاده می‌شود، معمولا در نگ‌های عنابی، مشکی، نارنجی، سبز روشن، سبز تیره، سُرمه‌ای، آّبی تیره، آّبی روشن و قرمز می‌باشد.

این رنگ‌ها، رنگ‌های اصلی می‌باشند و از رنگ‌های صورتی تیره و روشن، نارنجی روشن، بنفش کمرنگ و پررنگ، شتری خیلی کم رنگ استفاده می‌شود. این رنگ‌ها، رنگ‌های فرعی می‌باشند، گلابتون طلایی و نقره‌ای هم کمی به کار می‌رود.

باید موقع خرید پته از کیفیت نخ اطلاع داشته باشید:

1- نخ پته موقع شستن نباید رنگ پس بدهد؛ برای مطمئن شدن از آن باید کمی از نخ پته را در رنگ‌های مختلف از پارچه نمدار سفید رنگی محکم عبور داد اگر اثر باقی نگذاشت رنگ آن ثابت است.

2- کمی از نخ پته را در نگ‌های مختلف در دو دست گرفته و بکشید، اگر زود از هم گسست خوب نیست و در موقع دوخت با مشکل رو به رو می‌شوید یعنی نخ زود به زود پاره می‌شود.

3- نخ پته باید صاف و یکدست باشد (فرفری نباشد)، اگر موقع دوخت مقداری از پرزهای نخ در یک نقطه جمع شده باشد آن پرزها را قبل از دوخت از نخ جدا کرده تا دوختی صاف و یکدست حاصل شود.

 

سوزن پته‌دوزی

دوخت پته به وسیله سوزن مخصوص انجام می‌شود. این سوزن دارای چشمه درشت و طول متوسط و نوک تیز است که چنایل نام دارد. پشمی بودن نخ پته ایجاب می‎کند که سوراخ سوزن گشادتر و به همین نسبت قطر آن نیز بیشتر باشد.

چون نخ پته گران قیمت است اگر طول سوزن بلند باشد در پایان کار جهت محکم دوزی نخ بیشتری به هدر می‌رود. شکل این سوزن شبیه تپستری (کوبلن دوزی) است با این تفاوت که سوزن کوبلن دوزی نوک مدور دارد ولی سوزن چنایل نوک تیز دارد. دوخت پته با سوزن کوبلن‌دوزی مشکل می‌باشد زیرا به سختی در پارچه فرو می‌رود. سوزن شماره 18 چنایل برای دوخت نخ‌های پشمی ضخیم پته دوزی به کار می‌رود.

روش نخ کردن سوزن پته

چون نخ پته پشمی است و دارای پرز می‌باشد کمی به سختی داخل سوزن می‎‎‎‎‎‎‎‎شود، در اینجا به سه طریق نخ کردن سوزن اشاره می‌کنیم:

1-    استفاده از سوزن نخ کن

2-    ابتدا نخ را بین ورقه کاغذ نازکی قرار دهید و دو سر کاغذ را از سوراخ سورن عبور دهید و کاغذ را بکشید، به این ترتیب نخ از بین کاغذ خارج می‌شود.

3-    چون نخ پته پشمی است و دارای پرز می‌باشد اگر سر نخ را دولا کنیم نخ راحت‌تر داخل چشمه سوزن می‌رود.

انواع دوخت‌ها در پته‌دوزی

دوخت‌های پته‌دوزی برخلاف تصور برخی از افراد که آن را با گلدوزی یکسان می‌پندارند از تکنیک‌های منحصربه‌فردی برخوردار است و دارای تنوع بالایی می‌باشد. هر چه دوخت‌های انجام شده بر روی پارچه پته با دقت و ظرافت انجام شده باشد در زیبایی و ارزش آن اثر تاثیر گذار است. در شکل زیر انواع دوخت‌های پته‌دوزی نمایش داده شده‌اند و در ادامه به طور کامل به معرفی هر یک از آن‌ها پرداخته‌ایم. 

بخیه ساقه‌دوزی: سوزن را از پارچه بیرون آورده و در فاصله کوتاهی در حالی که نخ تا آخر دوخت به طرف پایین باشد (در هنگام دوخت جهت نخ، عوض نشود).

شلال ساده: در امتداد یک خط که ممکن است مستقیم یا منحنی باشد شروع می‌شود و آن شامل کوک‌های یکنواخت و معمولا یک اندازه است.

ساقه‌دوزی پهن: این دوخت کاربرد زیادی در سوزن‌دوزی‌های دارد، سوزن را از ابتدای طرح بیرون می‌آوریم و نخ را در رفت راست سوزن ثابت نگه داشته سپس به طور مایل سوزن را در پارچه فرو برده و خارج می‌کنیم. هرگاه بخواهیم طرح مورد نظر دارای پهنای بیشتری باشد، می‌توانیم سوزن را بیشتر مایل کنیم همچنین می‌توانیم با تکرار کردن چند رج ساقه‌دوزی کنار هم طرح مورد نظر را پهن‌تر نشان دهیم.

تک زنجیره‌ای: این نوع دخت بهترین نمونه برای دوخت گلبرگ‌های کوچک می‌باشد، سوزن را از رأس گلبرگ بیرون آورده بعد نخ را مانند یک حلقه زیر سوزن قرار می‌دهیم پس از آن مجددا سوزن را از رأس گلبرگ وارد پارچه کرده و از طرف مقابل آن خارج می‌کنیم.

سه زنجیره‌ای: این دوخت مانند تک زنجیره‌ای فقط در هر گلبرگ سه زنجیره دوخت می‌شود.

دوخت زیگزاک: این دوخت معمولا بین دو خط موازی انجام می‌شود. سوزن را هر بار از سمت راست در پارچه فرو کرده، تعدادی از تارهای پارچه را روی سوزن گرفته و از سمت چپ خارج می‌کنیم طوری که شلال کوچک در پشت کار دیده شود این شلال یک بار روی خط پایین و یک بار روی خط بالا دوخته می‌شود. باید توجه داشته باشیم که بین هر شلال به اندازه‌ی خود شلال فضای خالی باقی بماند. از این دوخت هم برای لبه‌دوزی لباس و هم برای تزئین حاشیه استفاده می‌شود.

شاخه‌دوزی: برای این دوخت ابتدا یک لا نخ روی طرح موردنظر قرار می‌دهیم و بعد به وسیله نخ و سوزن دیگری بخیه‌های کوچک و اُریب روی آن می‌زنیم طوری که بخیه‌ها قرینه یکدیگر قرار گیرند و نخ خوابانیده شده بر روی طرح کاملا ثابت و محکم و شود.

 توپُردوزی ساده: از این دوخت برای پر کردن سطح طرح موردنظر استفاده می‌شود. بدین طریق که سوزن را از سمت چپ طرح بیرون آورده به‌طوری‌که نخ بالا باشد، یک شلال کوچک در سمت راست می‌زنیم سپس نخ پایین، یک شلال کوچک در سمت چپ دوخته به‌طوری‌که بر روی دوخت انجام‌شده یک بست مورب ایجاد گردد.

دندان‌موشی (دوخت جا دکمه): در این دوخت از چپ به راست کار می‌شود، سوزن را از زیر پارچه بالا می‌آورید در حالی که نخ را در زیر انگشت شصت چپ نگه می‌دارید تا یک گره ساخته شود، سپس سوزن را از زیر پارچه به روی نخ گره خورده بالا بیاورید و این کار را تکرار کنید.

دوخت بخارا: در هر نوبت یک لا نخ روی سطح موردنظر قرار می‌گیرد. به صورت تخت با بخیه‌های ریز دوخته می‌شود. این نوع دوخت برای پوشناند سطح‌های بزرگ بسیار مناسب می‌باشد.

ساتن‌دوزی: در پته برای این ابتدا دایره‌های کوچک را ساقه‌دوزی کرده و بعد دو قطر دایره را ساقه‌دوزی می‌کنیم سپس چهار قسمت را پر کنید.

پتک چهار گوش: در طرح پته بین دو خط موازی را با پتک چهار گوش پر می‌کنیم.

پتک چهار سوزنه: از این دوخت برای پر کردن داخل طرح‌ها استفاده می‌شود و دارای دو نوع می‌باشد که عبارتند از: پتک چهار سوزنه مورب و پتک چهار سوزنه دندانه‌دار.

مراحل تهیه پته

تهیه پارچه

برای تهیه پته ابتدا عریض را به ابعاد لازم می‌برند سپس باید طرح مورد نظر را روی آن در آورند. معمولا فروشندگان مواد اولیه عریض آماده و طراحی شده در اختیار دارند که به صورت آماده به پته دوزان می‌فروشند.

 

طراحی نقوش پته

ظرافت و زیبایی خاص پته‌دوزی به خاطر نقش‌ها و طرح‌های اصیل سنتی ایران است چون نقش بُته‌جقه‌ای یا درخت زندگی است. نقش پته در اصل سرو بوده، سروی که تارک آن از باد خم شده و بر خلاف تصور رایج از ایران به هند رفته است.

مردم ایران با عشقی که به اختراع انواع مختلف نقوش هنری و پیچیده از یک موضوع اصلی دارند اشکال مختلف بوته به وجود آوردند و به آن‌‌ها نام‌های مختلف اطلاق کردند، مانند: بُته میری (کاج کوچک)، بُته ترمه‌‌ای (کاج متوسط)، بُته خرقه‌ای (کاج بزرگ)، بُته بادامی، بُته زنبق (گل زنبق)، بُته شاخ گوزنی، بُته سرابندی، بُته قلمکار اصفهان، بُته کردستانی، بُته مزدوجی، بُته لچک ترنج، بُته افشاری و غیره.

از دیگر طرح‌هایی که در پته‌دوزی و سلسه‌دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌توان به نقش پیچک و ترنج، سروی (درختی)، نقوش حیوانی به خصوص پرندگان، نقوش هندسی یا گل‌های اسلیمی ماری، انواع اسلیمی، خرطومی و ختایی، گل‌های شاه‌عباسی و غیره اشاره نمود.

طرح‌های پته به دو گروه تقسیم می‌شوند

گروه بُته‌ای: شاخ گوزن، جقه‌ای، ترمه‌ای، سرابندی، خرقه‌ای، قلمکار اصفهانی، کردستانی، شکسته، پته بادامی، سه‌قلو، بُته مادر و فرزند، بُته قهر و آشتی، بُته میز شکسته، چهار بُته.

گروه درختی: ترنج دار، سروی (درختی)، گلدانی، جانوری و پرنده‌ای.

طرح‌های اصلی در پته‌دوزی، لچک ترنج و بته‌جقه می‌باشد. بته‌جقه همان سرو سرافکنده که نشان ایران و ایرانیان است می‌باشد از دیگر نقوش، نقش سبزی‌کار است که از گل‌های طبیعی و خوش رنگ و روشن تزئین یافته است.

تهیه ریس (نخ)

روش کار به این صورت بود که ابتدا پشم تهیه شده را به منظور تمیز کردن، شانه می‌زدند. شانه وسیله‌ای بود ساخته شده از چوب سخت که در بالای یک محور چوبی به ارتفاع حدود 60 سانتی‌متر قرار می‌گرفت و برای عبور دادن پشم در میان دندانه‌های مورد استفاده قرار می‌گرفت تا هر چه ظریف‌تر گردد و ناخالصی آن نیز گرفته شود.

سپس در این مرحله پشم‌ها با دست ریسیده می‌شود، در این هنگام ابتدا از نیترات آهک برای پاکیزه ساختن ریس‌ها از چربی و مواد زاید استفاده می‌شد. پس از این مرحله الیاف به وسیله زاج (زاغ، سولفات) دندانه می‌شود. پس از این مراحل، ریس را در پاتیل بزرگی رنگ می‌کنند.

رنگرزی

به طور کلی مواردی که برای رنگرزی پشم مورد استفاده قرار می‌گیرد، به دو گروه طبیعی و آنیلین تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

• رنگ‌های طبیعی یا رنگ‌های گیاهی و حیوانی
• رنگ‌های آنیلین

 رنگ‌های طبیعی به نسبت گران و ترکیب آن‌ها مشکل ولی دارای کیفیت بسیار بالایی هستند و چنانچه خوب به کار برده شوند، بسیار ثابت خواهند بود.

در مقابل رنگ‌های آنیلین یا مصنوعی ارزان بوده و کاربرد آن‌ها آسان است ولی این رنگ‌ها فرار هستند و در معرض آفتاب جلای خود را از دست می‌دهند که بسیار نامرغوب هستند و هنگامی که با مواد قلیایی شسته شوند، رنگ می‌بازند. نخ‌های پته که با رنگ مصنوعی رنگ شده باشند موقع شستن رنگ روی پارچه کرمی پخش می‌شوند.

تثبیت کننده‌ها

برای تثبیت رنگ از آب آهک، لیمو و زاج استفاده می‌شده است. این عمل را اصطلاحا زاغ جوش می‌گفتند. لیمو دارای اسید اسکوربیک و ویتامین ث است که این اسیدها به غذاهای منجمد و کنسرو هم اضافه می‌شود تا رنگ طبیعی آن حفظ شود. 

 دوخت پته

روش‌های متنوعی برای پته‌دوزی وجود دارد. ابتدا ساقه‌دوزی پته است که باید از وسط طرح شروع به دوخت کرد (برای جلوگیری از تو گود افتادن پته)، بعد از ساقه‌دوزی تمام طرح، کمی پارچه پته جمع می‌شود که باید اتو زده شود و سپس اقدام و توپردوزی کرد. توپردوزی هم باید از وسط کار شروع شود و به همان علت که ذکر شد. روش‌های دوخت متنوع است و باید با ذکر انواع رنگ‌آمیزی آن در رنگ‌های مختلف پته شرح داده شده است.

یک پته‌دوز چه در ساقه‌دوزی و چه در توپُردوزی اگر دید زمینه پارچه گود افتاده است باید پارچه را از اطراف بکشد، اگر صاف شد اشکالی ندارد چون پس از اتمام دوخت پته با اتوبخار صاف و یکدست می‌شود ولی اگر با کشیدن صاف نشد باید دوختی را که باعث گودی در پته شده بشکافد تا زمینه کار دوخت، صاف شود و مجددا آن قسمت را کمی شل‌تر بدوزد تا جمع نشود.

روش‌های دوخت پته

در پته پنج نوع دوخت به کار می‌روند که عبارتند از:

• ساق‌دوزی (آب دوزی)
• پتک چهار گوش
• پتک چهار سوزنه (توپر دوزی)
• متن دوزی (رودوزی)
• برگ دوزی (دور دوزی)

روش دوخت ساق دوزی

اولین مرحله دوخت پته، ساقه‌دوزی یا به اصطلاح عوام فط‌دوزی است. در ساق‌دوزی تناسب رنگ میان شال زمینه و نخ منتخب از ضروریات می‌باشد. موقع ساق‌دوزی پته، دست‌ها بیشتر اوقات سیاه یا آبی می‌شود که دختر خانم‌ها از این موضوع ناراحت می‌شوند ولی این رنگ به خاطر طراحی پته با ماژیک یا جوهر مخصوص است و با شستن دست‌ها پاک می‌شوند.

روش دوخت ساق‌دوزی یا خط دوزی همان طرح ساقه گلدوزی می‌باشد با این تفاوت که در گلدوزی چون نخ نازک است فاصله‌ی شلال‌ها را ریزتر می‌زنیم ولی در پته کمی درشت‌تر دوخت می‌شود، دوخت از سمت چپ طرح شروع می‌شود، بدین طریق که سوزن را از زیر کار به بیرون روی پارچه آورده بعد سوزن را از سمت راست در فاصلی کمی از محلی که قبلا خارج شده بود فرو می‌بریم و مجددا از محلی ما بین کوک اول و دوم خارج می‌کنیم، نخ تا پایان کار باید یا روی سوزن باشد یا زیر سوزن باشد و تغییر نکند ون دوخت صحیح انجام نمی‌گیرد.

ساق‌دوزی روی شال کرمی

شال کرمی را یا به طور کامل با رنگ نارنجی ساق‎دوزی می‎‎‌کنند (این نوع رنگ بهتر است) و یا از رنگ مشکی و نارنجی و کمی سفید استفاده می‌کنند. همانند قسمت وسط حاشیه و مرکز پته زمینه از رنگ‌های قرمز، عنابی، سرمه‌ای و سبز تیره پر می‌شود اگر از رنگ روشن برای ساق‌دوزی استفاده شود بهتر است و نقش‌ها بیشتر جلوه می‌کنند.

ساق‌دوزی روی شال سُرمه‌ای

به طور کامل با رنگ نارنجی دوخت می‌شود و ا برای زیبایی کار از رنگ‌های متنوع پته به غیر از زنگ سورمه‌ای و مشکی استفاده می‌گردد در این نوع ساقه‌دوزی، توپر دوزی زمینه از جهت انتخاب رنگ کمی مشکل‌تر است.

ساقه‌دوزی روی شال مشکی

ساق‌دوزی روی شال مشکی مانند ساق‌دوزی روی شال سورمه‌ای است.

ساق‌دوزی روی شال زرد

برای ساق‌دوزی روی شال زرد از رنگ‌های مشکی، نارنجی، سبز و سفید استفاده می‌شود. با این رنگ‌ها کار زیباتر می‌گردد یا به طور کامل با خود نارنجی دوخته می‌شود.

ساق‌دوزی روی شال قرمز

در ساق‌دوزی روی شال قرمز خط‌ها با رنگ مشکی و زرد دوخته می‌شود و طرح‌های وسط حاشیه و مرکز پارچه و وسط بته‌جقه‌ای با رنگ زرد و کمی سفید دوخت می‎گردد. ساق‌دوزی روی شال قرمز به این روش زیباتر است. گاهی برای ساق‌دوزی شال قرمز فقط از رنگ مشکی استفاده می‌شود.

ساق‌دوزی روی شال سبز

در ساق‌دوزی روی شال سبز از رنگ‌های مشکی، زرد، سفید و زرشکی استفاده می‌شود. اگر از رنگ سفید بیشتر استفاده شود کار زیباتر می‌شود.

نکته: پس از اتمام ساق‌دوزی حتما کار دوخت را اتو بزنید تا حالت چروکیده نداشته باشد و بهتر است توپُر رودوزی کنید. (با یک رنگ دیگه بزار)

روش دوخت پتک چهار گوش

در طرح پته هر جا دو خط موازی با فاصله 5/0 سانتی‌متر بود فاصله بین دو خط را پتک چهار گوش می‌دوزیم. برای این نوع دوخت باید سوزن را از زیر کار نقطه a خارج کرده و در نقطه b به زیر کار فرو می‌بریم، ضلع ab دوخته می‌شود. سوزن را از نقطه c بیرون آورده و در نقطه a فرو می‌بریم، ضلع bc دوخت می‌شود. سوزن را از نقطه c بیرون آورده در نقطه a فرو می‌کنیم، نخ روی کار را با انگشت شصت چپ نگه داشته و سوزن را از نقطه o بیرون آورده و در نقطه f به پشت کار فرو می‌بریم. در اینجا یک بست روی نخ زده می‌شود و یک مربع تشکیل می‌شود که به آن پتک چهار گوش یا مربعی می‌گویند.

پتک‌ها باید بین دو خط موازی نزدیک به هم یا با فاصله چند میلی‌متری دوخت شوند. هر چند پتک‌ها کوچک‌تر دوخت شوند، ارزش کار بیشتر است. بعد از دوختن پتک اگر بخواهید کار اصیل‌تر باشد، باید فاصل بین این پتک‌ها را متن‌دوزیکنید که در ادامه توضیح داده شده است.

روش دوخت پتک چهار سوزنه

برای پر کردن داخل نقش‌ها و زمینه پته از نوعی دوخت به نام پتک چهار سوزنه (پتک لوزی) استفاده می‌کنیم، به این طریق که دو شلال از یک محل بیرون آورده و در روی هر کدام از شلال‌ها طوری بست می‌زنیم که بین آن‌ها شیار کوچکی ایجاد شود، این دوخت را با فاصله چند میلی‌متر از یکدیگر آن قدر انجام می‌دهیم تا زمینه طرح پر شد.

 دوخت پتک چهار سوزنه مانند دوخت شلال با بست دوخته می‌شود با این تفاوت که از دو نقطه a و b زده شود و صاف نباشد بلکه کمی هلال شود تا وسط آن به اندازه دو شلال فاصله ایجاد شود. این دوخت را با فاصله چند میلی‌متر از یکدیگر آن قدر انجام می‌دهیم تا زمینه پر شود، پر کردن زمینه پته را (آب دوزی) نیز می‌گویند.

روش دوخت متن دوزی

در این روش فاصله بین پتک‌ها را یک شلال (کوک) عمودی زده و وسط آن را بست می‌زنیم. طریقه دوخت شلال با بست بدین طریق است که سوزن را از نقطه a بیرون آورده و در نقطه b فرو می‌بریم. بعد از دوخت شلال بالا و پایین پتک‌ها را ساق‌دوزی می‌کنیم تا پتک‌ها در محیط بسته‌ای جدا جدا قرار بگیرند.

پس از دوخت پتک چهار سوزنه فضای خالی بین پتک‌ها را شلال عمودی با بست می‌زنیم که قبلا توضیح داده شده است. فاصله افقی بین پتک‌های چهار سوزنه را با ساق‌دوزی دوخت کرده یا نخ گذاشته و روی آن را بست می‌زنیم یا به صورت دندان‌موشی دوخت می‌کنیم.

در مرحله آخر داخل هر پتک چهار سوزنه را یک شلال (کوک) بدون بست می‌زنیم یعنی در پتک رو به رو از نقطه a سوزن را بیرون آورده و در نقطه b سوزن را می‌بریم (البته با رنگ دیگر به پشت کار می‌بریم). به متن‌دوزی، رودوزی نیز گفته می‌شود.

برگ‌دوزی یا دور دوزی

آخرین مرحله دوخت پته، برگ‌دوزی نام دارد معمولا دور یک بته‌جقه یا ترنج تمام شده را برگ‌دوزی می‌کنند که بنا به سلیقه افراد دوخت می‌شود و معمولا بیشتر از سه الی چهار ماه نوع برگ‌دوزی استفاده می‌کنند. با رنگ‌های متفاوت که با شلال‌های کوتاه و بلند یا شلال‌های مورب زیگزاک، سروی، شویدی، مثلثی، سروی دوبل، پتک چهار سوزنه دندانه‌دار، پتک چهار سوزنه مورب و غیره می‌باشد. برگ‌دوزی به صورت ذهنی دوخته می‌شود و طرحی کشیده نمی‌شود.

نشان مرغوبیت پته

به عقیده کرمانی‌ها مرغوب‌ترین نوع پته در کرمان پته‌ای است که دوخت آن روی شال سفید یا مشکی انجام گرفته است و طرز دوخت آن از پتک چهار سوزنه و متن‌دوزی استفاده می‌شود. شال پته، شال مخصوصی است که هر چند ظریف‌تر باشد ارزش بیشتری دارد و اگر دوخت آن روی شال سفید انجام شود که زمینه آن قابل دیدن نباشد، بی‌نهایت ارزشمند است.

شال سفید از این جهت مرغوب و قیمتی است که رنگ سفید نور را منعکس می‌کند و موجب خستگی چشم می‌شود و به همین علت دوخت به کندی پیش می‌رود، از طرفی در دوخت باید از نخ‌های مرغوب استفاده کرد تا نخ مورد نظر رنگ ندهد چون نواقص دوخت روی شال‌های روشن مشهود است. باید سلیقه و ظرافت کامل در دوخت آن‌ها به کار گرفته شود.

شال کرمان به رنگ مشکی به ندرت دیده می‌شود و پته‌دوزانی که مایل باشند دوخت را روی زمینه مشکی انجام دهند از کانگای عروس استفاده می‌کنند، عمل دوخت روی این پارچه مهارت و ظرافت زیادی را می‌طلبد که اغلب پته‌دوزان معمولی از دوخت آن امتناع می‌کنند چون تنها افراد ماهر این پارچه را برای دوخت انتخاب می‌کنند، در ضمن سوزنی که برای دوخت این نوع پارچه استفاده می‌شود ظریف‌تر از سوزن پته‌دوزی است و پس از دوخت جراحاتی را روی انگشتان به جای می‎گذارد. در کرمان اغلب پته سفید را برای داماد و پته قرمز را مخصوص عروس می‌دوزند.

شست و شوی پته

پس از اتمام عمل دوخت به دلیل کشیدن و محکم کردن نخ‌ها پته جمع شده و حالت چروکیده و گاه لوله به خود می‌گیرد. در گذشته پس از دوخت، پته را با آب سرد می‌شستند و با روش خاصی که به بور کردن معروف است خشک می‌کردند به این صورت که پس از شستن پته، نخ‌های ضخمی را از عرض به صورت زیگزاگ عبور داده و درو چوب قطوری می‌پیچیدند و همراه با کشیدن طرف مقابل چوب را به آرامی چرخانده و پته را به دور چوب مذکور لوله می‌کردند تا به این وسیله آثار ناهمواری و چروکیدگی از بین برود.

امروزه بعد از اتمام دوخت، نخ‌های اضافی را از پشت کار چیده تا پشت کار از روی کار تمیزتر شود، سپس پته را با آب سرد و پودر ماشین لباسشویی خوب شسته و چند بار آب آن را عوض می‌کنند تا کاملا تمیز شود، پس از خشک شدن آن را به وسیله اتو، بخار می‌دهند تا صاف شود.

نکته: آب شستشوی پته حتما باید سرد باشد به علت پشمی بودن جنس پارچه و نه در صورت شسته شدن با آب گرم جمع می‎شود و حالت نمدی ه خود می‌گیرد، بعد از شستشو و اتوکشی باید پته را آستر کشی کرد.

نحوه اتو کشی پته

پس از اتمام کار سوزن‌دوزی و شستشو، پته باید اتو کشی شود تا چین و چروک روی کار برطرف گردد و کار سوزن‌دوزی صاف و یکدست شود همچنین کار دوخت پس از اتوکشی زیباتر می‌شود، برای این کار هرگز نباید اتو را مستقیم روی دوخت گذاشت چون خطوط زرد رنگی روی کار به وجود می‌آید و کار دوخت از بین می‌رود.

بهتر است کار اتوکشی از روی کار نباشد بلکه از پشت کار انجام گیرد، پارچه سفید رنگی بر روی آن انداخته و با اتو بخار، اتو کنید. اگر اتو بخار در دسترس نباشد کمی آب بر روی پارچه سفید پاشیده سپس با اتوی معمولی اقدام به کار کنید. در اتو کشیدن پته‌دوزی باید دقت شود که اتوی روی کار دوخت کشیده نشود بلکه اتو را در محل دوخت بگذارید و بردارید چون ممکن است بعضی از پته‌دوزی‌ها آسیب ببینند.

اتوکشی در پته باید پس از ساق‌دوزی تمام طرح‌ها از پشت کار با پارچه مرطوب اتو شود تا سطح کار صاف و یکدست شود سپس اقدام به توپر دوزی کرد و پس از اتمام کار دوخت پته را باید به روشی که قبلا شرح داده شد، شستشو داده و با اتو بخار، اتو زد بعد آن را آستر کنند.

تمیز کردن ته اتو

اگر درجه حرارت اتو زیاد باشد، بر روی پارچه‌های الیاف مصنوعی ته آن سیاه می‌شود. برای تمیز کردن ته اتو با سرکه سیاهی ته اتو را پاک کنید بعد یک پارچه لطیف محکم ته اتو بکشید، این کار را چندین بار انجام دهید.

روش دیگر این است که با صابون آب ندیده محکم به ته اتو بمالید سپس اتو را به برق زده و گرم که شد روی کی پارچه می‌کشید تا ته اتو کاملا پاک شود.

آستر کشی پته

پس از اتمام کار شست و شوی پته، آن را باید به وسیله اتو بخار دهید تا صاف و یکدست شود سپس آن را آستر کرد. پارچه آستری بیشتر از جنس ساتن، رویال، دوشیز و نخی می‌باشد. اگر آستر نخی باشد اول باید آن را به مدت یک سال در آب خیست کرد تا آب رفت لازم را داشته باشد.

پس از خشک شدن باید آن را اتو زد تا صاف شود سپس پته را روی آن پهن کرده و از وسط کار شروع به کوک زدن کنیم، اول کوک‌ها را به صورت به اضافه بعد به صورت ضربدر انجام دهید. در پایان اطراف پته را کوک می‌‌زنیم و از هر طرف آستری دو سانتی‌متر اضافه می‌گذاریم و بقیه را قیچی می‌کنیم و کار دوخت را با دست پَس دوزی ریز می‌زنیم.

یراق دوزی پته

یرای دوزی همان نواردوزی لب کار است، پته را پس از این که آستر کردند برای قشنگی کار مانند ترمه قدیم لب کار را نوار گذاشته و با دست می‌دوزند. یراق شکل‌های متفاوتی دارد همچنین در ابعاد مختلف که نسبت به پهنا و سطح کار یراق را انتخاب می‌کنند، یراق را انتخاب می‌کنند.

یراق‌های بسیار پهن برای دوخت لبه سوزنی، بقچه و رومیزی‌های بزرگ استفاده می‌شود. نوارهای باریک برای ابعاد دوخت‌های کوچک‌تر مانند جانماز و کوسن به کار می‌رود.

برای دوخت یراق نباید از چرخ خیاطی استفاده کرد چون:

1-    پایه چرخ خیاطی یراق را آسیب می‌رساند.

2-    اگر بخواهید یراق را از پته جدا کنید، تاروپود پته آسیب می‌بیند.

3-    اگر بخواهید کار زیباتر شود، می‌توان از چند یراق باریک متوسط و پهن با کمی فاصله از یکدیگر به لبه کار دوخت کرد.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منابع: دنیای هنر پته‌دوزی، پته دوزی، پته دوزی و کاربردهای آن

 لطفا دیدگاه خود را در مورد این مقاله بیان کنید.