هنر نساجی و بافندگی

هنر نساجی و بافندگی یکی از قدیمی‌ترین شکل‌های هنری در تمدن بشر است. در نساجی و بافندگی سنتی اگرچه از وسایلی برای در هم بافتن نخ استفاده می گردد اما این وسایل از تکنولوژی روز استفاده نمی کنند و برای راه اندازی آنها نیروی انسانی به کار می آید و نه موتورهای برقی و الکتریکی.

محصول نهایی بافندگی سنتی، شیء به هم پیوسته‌ای است که بر حسب هدف تهیه، شکل ظاهری، روش تولید و مواد و مصالح انواع مختلفی دارد. از جمله آثار بافندگی انواع پارچه‌ها (مخمل، زری، ترمه، کرباس، جاجیم و غیره)، انواع فرش (گلیم، قالی، گبه، زیلو و نمد) و انواع حصیر را می‌توان نام برد. برای درک بهتر در نمودار شکل زیر روش‌های بافندگی سنتی به تفکیک نمایش داده شده است و در ادامه به طور کامل هر یک از آن‌ها را توضیح داده‌ایم.

شکل1: روش‌های بافندگی سنتی

1- بافندگی سنتی چیست؟

در هم پیچاندن و بافتن الیاف و رشته‌های مختلف طبیعی (پشمی، ابریشمی، پنبه‌ای، سلولزی) و مصنوعی تک رنگ یا رنگارنگ و تولید محصولی یکپارچه برای کاربردهای گوناگون فرش، پوشاک، ظرف و غیره را «بافندگی» می‌گویند.

آثار بافتنی بیشتر به صورت تخت و به شکل‌های مستطیل و مربع در اندازه‌های مختلف بافته می‌شوند. البته گاهی به شکل‌های دیگری مانند دایره، چندضلعی و حتی بیضی تولید می‌شوند. برخی از بافته‌ها در شکل‌های سه‌بعدی یا حجمی تولید می‌شوند مانند ظروف حصیری و بامبو تا کارآیی لازم را داشته باشند.

گاهی هم بافندگان با ذوق و مبتکر احجامی را می‌بافند که بیشتر جنبه‌ی نمایشی دارد. آثار بافندگی معمولا از طرح‌ها و نقش‌ها و رنگ‌آمیزی گوناگون برخوردار هستند. انواع طرح‌ها و نقش‌های سنتی را برای تزئین آثار بافندگی و زیباتر شدن آن به کار می‌گیرند که همزمان در مراحل بافت اجرا می‌شود.

برخی از آثار بافندگی مانند قالی و پارچه‌های مخمل پُرز دارند، برخی مانند پارچه و گلیم صاف و هموار و بدون پُرز هستند و برخی مانند حصیر دارای سطحی زِبر و مشبک‌اند. بسیاری از این محصولات مانند فرش، نمد و پارچه انعطاف‌پذیر بوده و برخی از آن‌ها اصلا انعطاف‌پذیر نیستند.

1-1 ابزار و وسایل بافندگی سنتی

انواع کارد، قلاب، قیچی، انواع دار بافندگی و اجزای آن، دفتین، دفه، شانه، سیخ پودکشی، انواع دستگاه‌های پارچه‌بافی و اجزای آن از وسایل موردنیاز بافندگی است.

الیاف پشمی، نخ‌های تابید شده‌ی ابریشمی، پنبه‌ای و پشمی در قطرها و رنگ‌ها و رنگ‌های مختلف، رشته‌های بدون تاب پنبه‌ای و پشمی، رشته‌های سلولزی (از شاخه، ساقه یا برگ گیاهان) مهم‌ترین مصالح مورد نیاز در آثار بافندگی است.

1-2 روش تولید آثار هنری به روش بافندگی سنتی

برخی از دستبافته‌ها به ابزار، امکانات و دستگاه‌های ویژه‌ای نیاز ندارند و همه مراحل تولید آن‌ها با دست و ابزار ساده انجام می‌شود که نمد و حصیر از این گروه هستند.

دسته‌ای به کمک ابزار ساده و دارهای بافندگی تولید می‌شوند مانند قالی، گلیم و گبه (بافته‌های داری)، برخی دیگر را با دستگاه‌های ساده‌ی بافندگی تولید می‌کنند مانند جاجیم، زیلو و کرباس و تعدادی نیز با دستگاه‌های پیچیده‌تری بافته می‌شوند مانند مخمل، زری و ترمه (بافندگی دستگاهی).

با توجه به تعریفی که در ابتدا از آثار بافت و بافندگی ارائه شده، این نکته‌ی اساسی را پیش از آشنایی با انواع دست‌بافته‌های سنتی باید دانست که تار و پود و گره یا پُرز اجزای اصلی بیشتر دست‌بافته‌ها است که به شکل‌ها و روش‌های مختلف توسط بافنده و به کمک ابزار و امکانات با یکدیگر درگیر شده و در هم بافته می‌شوند. اینک با روش‌های بافندگی سنتی و انواع محصولات آن‌ها آشنا می‌شویم.

2- روش بافندگی دستی

در هم پیچاندن تنیدن و بافتن الیاف پشمی و رشته‌های مختلف سلولزی (گیاهی) رنگارنگ به کمک دست و پا و ابزار ساده برای تهیه‌ی شیئی یکپارچه، به‌صورت مسطح یا حجم‌دار را روش بافندگی می‌گویند.

این روش بافندگی در زمره‌ی ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین روش‌های بافندگی است زیرا محصول بدون استفاده از دار، ابزار و دستگاه‌های ویژه و تنها با کمک دست و پا، تولید می‌شود.

روش بافندگی دستی به دو شیوه تنیدن الیاف حلاجی شده‌ی پشمی و بافتن رشته‌های سلولزی رواج دارد. در ادامه به شرح هر یک از این شیوه‌ها می‌پردازیم.

2-1 تنیدنی 

تنیدن و در هم پیچاندن نامنظم الیاف حلاجی شده‌ی پشمی در رنگ‌های گوناگون به صورت ساده و نقش‌دار و متراکم و یکپارچه کردن آن‌ها به کمک دست و پا را شیوه‌ی «تنیدنی» می‌گویند.

تنها محصول  شیوه تنیدنی، نمد است. از آن‌جا که شیوه‌ی تنیدن الیاف برای به‌ دست آوردن نمد با فشارها و حرکات مالشی پیاپی آن‌ها بر سطح زمین و به کمک دست و پا در مراحل مختلف انجام می‌شود، به این فرآیند «نمد مالی» می‌گویند.

نمد از گذشته‌های دور کاربردهای گوناگونی داشته که مهم‌ترین آن‌ها شامل فرش کردن سطوح محل سکونت، تهیه‌ی انواع پوشاک مانند کلاه، بالاپوش، پاپوش و غیره می‌باشد.

2-1-1 نمدمالی

محصولات نمد مالی با توجه به کاربرد آن‌ها شکل‌های مختلفی دارند اگر برای پوشاندن سطوح به کار رود به صورت تخت در شکل‌های مربع، مستطیل، دایره و بیضی و گاه شکل‌های دیگر دیده می‌شود.

آثار نمدی که برای پوشاک تهیه شده‌اند به صورت حجمی بوده و شکل متناسب با کاربرد دارند، با وجود این بیشتر یکپارچه و بدون درز یا دوخت تهیه می‌شوند. نمد را به دو صورت ساده و نقش‌دار منتشر می‌کنند.

نقش‌هایی که در نمد مورد استفاده قرار می‌گیرد بسیار ساده و به دلیل ویژگی‌های تولید، امکان ایجاد نقوش پیچیده را ندارد.

رنگ‌آمیزی نمد و نقش‌های آن در اصل محدود به رنگ‌های طبیعی پشم شامل سفید، سیاه، قهوه‌ای و خاکستری می‌باشد؛ اما امروزه از الیاف رنگ‌آمیزی شده گوناگونی (قرمز، زرد، نارنجی و ...) استفاده می‌کنند.

2-1-2 ابزار و وسایل نمد مالی

دو قطعی کرباس متناسب با اندازه نمد موردنظر، قطعه‌ای حصیر، چنگال (ابزار ساده‌ی چوبی برای پخش کردن الیاف)، طناب و ظرف آب و صابون، ابزار و وسایلی هستند که در نمد مالی به کار گرفته می‌شوند.

الیاف حلاجی شده‌ی پشم خود رنگ یا رنگ‌آمیزی شده، آب و صابون مواد اصلی مورد استفاده در نمد مالی است.

2-1-3 مراحل تولید نمد بافی

برای درست کردن یک محصول نمدی باید مراحل مختلفی طی شوند که این مراحل عبارتند از:

• حصیر را متناسب با اندازه‌ی نمد مورد نظر بر روی زمینی هموار پهن کرده و پارچه‌ی کرباس را روی آن پهن می‌کنند.
• پشم‌های حلاجی شده را با چنگال به صورت یکنواخت بر روی کرباس پخش می‌کنند. (برای تهیه نمد نقش‌دار الیاف رنگین را روی پارچه‌ی کرباس بر اساس طرح و نقش مورد نظر مرتب کرده و سپس لایه‌ای از پشم‌های یک رنگ را با ضخامت یکسان بر آن می‌ریزند.)
• مقداری محلول آب و صابون را به صورت یکنواخ 0 ت بر روی توده‌ی الیاف می‌پاشند.
• پارچه‌ی کرباس دوم را بر سطح مجموعه‌ی الیاف گسترده و با دقت و فشار آن را لوله کرده و به صورت استوانه در می‌آورند.
• استوانه‌ی حاصل را با طناب محکم می‌بندند.
• یک یا چند نفر نمد مال مجموعه پیچیده شده را با فشار و مالش دست و پا و ضربه‌های پیاپی بر زمین کوبیده و به صورت رفت و برگشت می‌غلتانند.
• نمد مالان آن‌قدر این کار را ادامه می‌دهند تا الیاف پشم در هم تنیده و متراکم شوند و نمودی با ضخامت حدود یک سانتی‌متر حاصل شود.

نکته: برای تهیه نمدهای حجمی مانند کلاه، بالاپوش و پاپوش از قالب‌هایی متناسب برای زیر کار بهره می‌گیرند.

2-2  بافتنی

زیر و رو کردن، بافتن و پیچاند رشته‌های سلولزی (گیاهی) در شکل‌های مختلف (سطح و حجم) به صورت ساده و نقش‌دار به کمک دست و پا را شیوه‌ی «بافتنی» می‌گویند.

این گونه دست‌بافته‌ها را به خاطر جنس رشته‌های تشکیل‌دهنده‌ی آن‌ها و روش تولید، بافته‌های چوبی می‌نامند که دارای انواع گوناگونی هستند.

متداول‌ترین آثار این شیوه‌ی بافندگی حصیر است که از گذشته تا کنون کاربرد وسیعی در زندگی بشر داشته است. مروار، کپو و غیره از محصولات دیگر این شیوه هستند.

از آثار شیوه‌ی بافتنی برای ساخت ظروف (سبد، زنبیل و غیره)، کلاه، فرش، پرده و غیره بهره می‌گیرند که هر کدام کاربرد ویژه‌ای دارند. تولید و استفاده از این محصولات در مناطق شمالی و جنوب کشور به دلیل در دسترس بودن مواد اولیه و تناسب آن با شرایط اقلیمی مناطق نامبرده، رواج بیشتری دارد.

ارزان بودن مواد اولیه و فراوانی آن از ویژگی‌های مهم تولید این آثار است. امروز بخشی از این محصولات به عنوان اشیای کاربردی و تزئینی در زندگی شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بافته‌های چوبی یا حصیری به صورت تخت و با حجم دیده می‌شوند. ایجاد نقش و تنوع آن وابسته به رشته‌ها و چگونگی از زیر و رو گذراندن آن‌هاست، رنگ این آثار نیز بستگی به رنگ طبیعی مواد اولیه‌ی آن‌ها دارد اگر چه در مواردی برخی از رشته‌ها را رنگ‌آمیزی کرده و به کار می‌برند.

3- روش بافندگی داری

در هم پیچاندن و بافتن رشته‌های تار و پود و گره (ابریشمی، پشمی و پنبه‌ای) رنگین را با استفاده از انواع دار و ابزار ساده‌ی بافندگی برای تولید محصولی یکپارچه به منظور پوشاندن سطوح مختلف را روش بافندگی داری می‌گویند. بافندگی داری را با توجه با چگونگی در هم بافته شدن رشته‌های تابیده شده، می‌توان به دو نوع تقسیم کرد. گاه تنها با در هم بافتن رشته‌های تار و پود بافندگی می‌کنند که محصول بارز این شیوه‌ی بافندگی دارای انواع گلیم است. گاهی نیز در مراحل مختلف به جز درگیر کردن تار و پود، رشته‌هایی رنگین را به تارها (چله‌ها) گره می‌زنند. قالی و گبه به این شیوه بافته می‌شوند.

دارهای بافندگی افقی و عمودی، نقشه کار و قلاب و قیچی، دفتین، قیچی و شانه و سیخ پودکشی، ابزار و وسایل اصلی روش بافندگی داری است.

با توجه به انواع مختلف بافندگی داری (تار و پودی، تار و پود و گره‌ای) پس از توضیح و معرفی محصولات و ویژگی‌ آن‌ها، مراحل تولید هر یک را در جای خود شرح می‌دهیم.

3-1 شیوه بافندگی تار و پودی

 در این روش تار و پود را به صورت‌های مختلفی با یکدیگر درگیر و بافته می‌شوند. انواع گلیم، محصول این شیوه بافندگی داری به شمار می‌رود بنابراین فرآیند تولید این آثار را گلیم‌بافی می‌گویند.

گلیم‌بافی سابقه‌ی تاریخی زیادی دارد و به احتمال زیاد مقدمه‌ی ابداع قالی‌بافی در ایران به شمار می‌رود. این هنر بر اساس صورت‌های مختلف بافتن تار و پود به یکدیگر به دو روش اصلی پودگذاری و پودپیچی بافته می‌شود و محصولات آن به گلیم‌های یک رو (سوماک، سوزنی، ورنی و شیریکی پیچ) دوررو یا ساده مشهور هستند.

گلیم به دلیل سبکی، نازکی، قابلیت جابجایی آسان و انعطاف‌پذیری کاربردهای متفاوتی دارد. استفاده برای زیرانداز، جانماز و سجاده، پیچیدن و پوشاندن بار به هنگام کوچ، پوشاندن اثاثیه داخل چادرهای عشایر، بقچه و پرده و همچنین پوشاندن چارپایان (شتر، اسب) از کاربردهای مختلف گلیم است. امروزه در مناطق شهری از این محصولات به عنوان کف‌پوشی مکمل فرش، روی میز و مبلمان و نصب بر روی دیوار به‌طورکلی برای تزئینات داخلی بهره می‌گیرند.

نکته: جهت اطلاعات بیشتر در مورد گلیم‌بافی و تاریخچه آن می‌توانید به صفحه «گلیم‌بافی» مراجعه کنید. 

3-1-1 شکل ظاهری گلیم بافی

 انواع گلیم به صورت تخت و به شکل‌ چهار گوش (مستطیل و مربع) بافته می‌شوند. اندازه گلیم‌ها تابع چگونگی استفاده و کاربردهای آن است. در گلیم‌بافی همزمان با بافت، طرح‌های سنتی گوناگونی را در رنگ‌های متنوع ایجاد می‌کنند. براساس جلوه‌ی ظاهری این محصولات، یک رو (گلیم ورنی) و گاه دورو (گلیم ساده) دیده می‌شوند. در گلیم‌های دورو طرح و نقش از دو طرف قابل مشاهده بوده و از هر دو روی آن استفاده می‌کنند. از ویژگی‌های مهم در گلیم‌بافی آن است که بیشتر طرح و نقش‌ها از خطوط مستقیم و شکسته تشکیل شده‌اند و به صورت ذهنی (بدون نقشه‌ای از پیش طراحی شده) بافته می‌شوند؛ بنابراین در گلیم‌های یک‌رو که به شیوه‌ی پودپیچی بافته می‌شوند از طرح و نقش‌های متنوع و پیچیده‌تری نسبت به گلیم‌های دورو استفاده می‌کنند.

مهم‌ترین طرح‌های به کار رفته در گلیم لچک و ترنج، ترنجی، محرمات و طرح‌های مکرر است. نقش‌های ساده‌ی هندسی و سایر نگاره‌های الهام گرفته از اشیا و موجودات طبیعی که ساده و انتزاعی شده‌اند از جمله درخت، چارپایان، انسان و غیره، دستمایه‌ی نقش‌پردازی در گلیم‌بافی قرار می‌گیرند. از منگوله‌های ابریشمی و پشمی و مهره‌های رنگین نیز در برخی از گلیم‌ها به عنوان آرایه بهره می‌گیرند.

ابزار و وسایل و مواد و مصالح مورد نیاز گلیم‌بافی (شیوه‌ی تار و پودی) همان ابزار و مواد نام برده شده و توضیح داده شده در روش بافندگی داری است.

3-1-2 مراحل تولید گلیم بافی

 مراحل بافت گلیم‌ها به روش پود پیچی و پودگذاری مشترک بوده و تنها در شکل گذراندن پودها از لابه‌لای چله‌ها (تارها) متفاوتند. از ویژگی‌های نقش‌پردازی در انواع گلیم آن است که این کار را با استفاده از پودهای رنگین انجام می‌شود و پس از تراکم پودها بر اثر کوبیدن با دفتین، چله‌ها از پشت و روی گلیم دیده نمی‌شوند. مراحل تولید گلیم بدین شرح است:

• دار گلیم‌بافی را در طول و عرضی مناسب با اندازه گلیم موردنظر تهیه می‌کنند.
• رشته‌های رنگی متنوع از جنس پنبه، پشم و ابریشم را متناسب با طرح و نقش و کیفیت موردنظر آماده می‌سازند.
• رشته‌های تابیده شده‌ی پشمی یا پنبه‌ای را به صورت موازی دور محور پایین و بالای دار با کششی مناسب عبور داده و چله‌کشی می‌کنند.
• چله‌ها (تارها) را پس از پایان چله‌کشی با اجزای مختلف دار منظم و محکم می‌کنند.
• چند رشته پود انتخاب کرده و آن را از زیر و روی تارها (چله‌ها) به شکل‌های مختلف گذرانده و با دفتین می‌کوبند.
• براساس طرح و نقش با استفاده از پودهای رنگی به شیوه‌ی پودپیچی یا پودگذاری کار بافت را ادامه می‌دهند.
• در پایان پس از ساده‌بافی دوباره، گلیم را با بریدن چله‌ها از دار جدا می‌کنند.

نکته: در روش پودپیچی، پودهای رنگین را براساس طرح و نقش به دور چله‌ها می‌پیچند و در برخی از موارد انتهای پودها را در پشت کار رها می‌کنند و گاه پود نازکی را از زیر و روی تارها پس از هر ردیفت پودپیچی می‌گذرانند. در روش پودگذاری تمام گلیم را با گذراندن پودهای رنگی از زیر و روی چله‌ها یا تارها می‌بافند. گلیم‌های یک‌رو در مناطق مختلف با وجود داشتن روش بافت مشابه، با نام‌های محلی شناخته می‌شوند و به «ورنی، سوماک، شیریکی پیچ و سوزنی» شهرت دارند.

3-2 شیوه‌ی بافندگی تار و پود و گره‌ای

 بافندگی در این شیوه با گره زدن رشته‌های پشمی یا ابریشمی رنگی بر چله‌ها یا تارها و عبور دادن رشته‌های پود از لابه‌لای آن‌ها انجام می‌شود. قالی و گبه دو محصول اصلی این شیوه بافندگی است.

تولید محصولات نام برده با این شیوه‌ی بافندگی را در ایران، قالی‌بافی وگبه‌بافی می‌گویند. قدیمی‌ترین قالی ایرانی یافته شده، در حدود 2500 سال پیش بافته شده و به «قالی پازیرک» شهرت دارد.

قالی‌ها براساس جنس تار، پود و گره به قالی‌های پشمی، چله ابریشمی، ابریشمی و گل ابریشمی تقسیم می‌کنند. با توجه به اندازه، شکل ظاهری و روش بافت نیز، قالی‌ها را می‌توان تقسیم کرد.

کاربرد اصلی محصولات این شیوه‌ی بافندگیِ داری فرش است و به همین دلیل این دست‌بافته‌ها را فرش نیز می‌نامند. بیشتر قالی‌ها یک‌رو هستند، یعنی پُرزها در یک طرف مشاهده می‌شوند. البته نمونه‌هایی از قالی نیز به صورت دورو بافته می‌شود که گاه دو طرف آن دارای طرح و نقش متفاوت بوده و به منزله‌ی پرده و پوشش جدا‌کننده‌ی دو فضا مورد اسفتاده قرار می‌گیرد.

در مواردی نیز قالی یا گبه را به شکل تابلو بر روی دیوار نصب می‌کنند. تهیه‌ی کیف، خورجین و مسند از قالی، دیگر کاربردهای رایج آن در بین روستاییان و عشایر است. دست‌بافته‌های این شیون تخت و انعطاف‌پذیر بوده و به شکل‌هایی مانند مربع، مستطیل و دایره و چندضلعی تولید می‌شوند.

قالی و گبه را در اندازه‌های مختلفی می‌بافند. به تناسب مکان مورد استفاده می‌توان فرش‌هایی با شکل‌های دیگر هندسی (بیضی، چندضلعی و...) با اندازه‌های مختلف تولید کرد. از ویژگی‌های مهم قالی و گبه آن است که همواره پُرز داشته و نسبت دست‌بافته‌های تار و پودی از ضخامت بیشتری برخوردار است. قالی از طرح‌ها و نقش‌های گوناگونی برخوردار است و انواع نقش‌های سنتی ساده و پیچیده در قالی بافته می‌شود. طرح‌های مهم و مشهور قالی عبارتند از: لچک؛ ترنج؛ افشان؛ محرمات؛ محرابی و غیره که وابسته به سنت‌ها و ذوق و سلیقه‌ی هر منطقه در ترکیب‌ها و رنگ‌بندی‌های مختلفی جلوه می‌نماید.

طرح‌ها و نقش‌های مورد استفاده در گبه‌بافی از تنوع کمتری نسبت به قالی برخوردار بوده و بیشتر نقش‌ها و رنگ‌آمیزی‌ها زاییده‌ی ذهن خیال‌پرداز بافنده می‌باشد. این نقوش با الهام از طبیعت و موجودات آن به شکلی کاملا ساده و خالی از جزئیات در گبه بافته می‌شود. رنگ‌های به کار رفته در گبه‌های اصیل وابسته به رنگ طبیعی پشم است، اما امروزه رشته‌های پشمی رنگرزی شده نیز استفاده می‎کنند. وجود پُرزهای بلندتر از یک سانتی‌متر و پودهای متعدد بین دو ردیف گره (سه تا هشت پود) از ویژگی‌های دیگر گبه به شمار می‌رود. در گبه ضخامت بیشتر رشته‌ها و تراکم کمتر بافت (تار و پود و گره) نسبت به قالی مشهود است.

نکته: جهت اطلاعات بیشتر در مورد گبه‌بافی و تاریخچه آن می‌توانید به صفحه «هنر گبه بافی» مراجعه کنید. 

3-2-1 روش تولید آثار هنری قالی‌بافی و گبه‌بافی

ابزار و وسایل موردنیاز قالی‌بافی و گبه‌بافی همان وسایل و ابزاری است که در روش بافندگی داری نام بردیم. مواد و مصالح قالی و گبه‌بافی نیز پیش از این ذکر شد. تنها یادآوری می‌کنیم که در گبه‌بافی فقط رشته‌های پشمی استفاده می‌شود ولی در قالی‌بافی علاوه بر رشته‌های پشمی از رشته‌های ابریشمی و پنبه‎ای نیز بهره می‌گیرند.مراحل تولید گبه‌بافی به‌طور کامل در  بخش آموزش گبه‌بافی توضیح داده شده و در ادامه فقط به‌طور مختصر به توضیح آن پرداخته شده است.

مراحل تولید قالی‌بافی و گبه‌بافی عبارتند از:

• دار قالی‌بافی عمودی یا افقی را با طول و عرض مناسبِ دست‌بافته‎ی موردنظر انتخاب می‌کنند.
• رشته‌های ابریشمی، پشمی و پنبه‌ای رنگی را آماده می‌سازند.
• چله‌کشی را با نخ‌های پنبه‌ای، پشمی یا ابریشمی، برای قالی و پشمی برای گبه انجام داده و آن‌ها را بر روی دار محکم و منظم می‌کنند.
• با گذراندن پودهای رنگین از لابه‌لای چله‌ها، ساده‌بافی اولیه انجام می‌دهند.
• براساس نقشه‌ی تهیه شده یا به صورت ذهنی رشته‌ها‌ی پشمی یا ابریشمی را با استفاده از دست یا قلاب پر تارها گره زده و اضافه آن را می‌بُرند.
• پس از بافت گره‌ها متقارن یا نامتقارن، در هر ردیف، با استفاده از سیخ پودکشی یا دست، پودکشی کرده و آن را با دفتین می‎کوبند (برای قالی یک تا سه پود نازک و ضخیم و برای گبه سه تا هشت پود ضخیم).
• بافت گره و پودکشی را تا پایان و تکمیل نقشه ادامه می‌دهند.
• ساده‌بافی پایانی را انجام می‌دهند.
• دست‌بافته‌ها را از دار جدا می‌کنند.

نکته: قیچی کردن سر آزاد گره‌ها در قالی و گبه، گاه پس از بافت هر رج (یک مرحله گره و پودکشی) و گاه پس از پایان بافندگی و جدا کردن دست‌بافته‌ها از دار انجام می‌شود. این مرحله‌ی پرداخت و تکمیل را بیشتر با استفاده از قیچی‌های صنعتی مخصوص انجام می‌دهند.

قالی‎بافی در بیشتر مناطق ایران رواج داشته و محصولات متنوع آن شهرت جهانی دارد. گبه‌بافی نیز بیشتر در مناطق روستایی و عشایری از جمله فارس، خوزستان و چهارمحال و بختیاری رایج است.

از دو شیوه‌ی بافندگی داری (تار و پودی و تار و پود گره‌ای) برای بافت یک اثر نیز استفاده می‌شود. محصول بارز آن به گلیم نقش برجسته شهرت دارد. نقش‌های این آثار مشابه قالی پُرزدار بوده و زمینه‌ی آن مشابه گلیم است به همین دلیل نقوش کمی برجسته‌تر از زمینه به نظر می‌رسند.

4- روش بافندگی دستگاهی

در هم پیچاندن رشته‌های تار و پود رنگین (پنبه‌ای، ابریشمی و پشمی) با استفاده از انواع دستگاه‌های بافندگی دستی و ابزار ساده برای تولید یک محصول یکپارچه و تخت (انواع پارچه و زیلو) به منظور پوشاندن سطوح و تهیه‌ی پوشاک را بافندگی دستگاهی می‌گویند.

پایه و اساس بافندگی دستگاهی، عبور دادن رشته‌های پود از لابه‌لای تار به روش‌های گوناگون است. در هم بافتن رشته‌های تار و پود به سه شیوه‌ی ساده، پیچیده و تلفیقی انجام می‌شود. تفاوت شیوه‌ی بافت، ضخامت و رنگ رشته‌های به کار رفته و جنس آن‌ها، همچنین شیوه‌ی نقش‌پردازی سبب آشکار شدن تفاوت و تنوع محصولات می‌شود. هر یک از دست‌بافته‌های این روش به دلیل ویژگی‌های یاد شده، کاربردی خاص پیدا می‌کنند.

گروهی از آن‌ها که با استفاده از رشته‌های ظریف و نازک بافته شده و انعطاف‌پذیرند و برای انواع پوشاک مورد استفاده قرار می‌گیرند به پارچه‌های سنتی شهرت دارند. از محصولات این گروه، پارچه‌های کرباس؛ زری؛ ترمه؛ مخمل و غیره را می‌توان نام برد.

گروهی دیگر که از بافته شدن رشته‌های ضخیم پنبه‌ای یا پشمی حاصل می‌شوند برای زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرند. زیلو و جاجیم آثار بارز این گروه از بافته‌های دستگاهی است. در یک تقسیم‌بندی دیگر می‌توان زیلو و جاجیم و پارچه‌هایی مانند کرباس، متقال، شمد و غیره را آثار شیوه‌ی بافندگی دستگاهی دانست و پارچه‌های زری، ترمه و مخمل را در شیوه‌ی پیچیده‌ی بافندگی دستگاهی برشمرد.

همچنین برخی از پارچه‌ها را که از تلفیق دو شیوه‌ی بافندگی یاد شده می‌بافند در گروه آثار هنری شیوه‌ی تلفیقی قرار می‌دهند.

دست‌بافته‌های این روش تخت و با طولی چند برابر عرض آن‌ها تولید می‌شوند. همچنین سطح بیشتر آن‌ها یکنواخت و بدون پُرز است. در این میان تنها پارچه‌ی مخمل دارای سطحی پُرزدار (خواب‌دار) می‌باشد. هرکدام از محصولات به تناسب شیوه‌ی بافت، کاربرد و رنگ مواد مورد استفاده از طرح‌های و نقش‌های گوناگون برخوردار است. برخی بدون نقش بوده و یک رنگ بافته می‌شود. گروهی دیگر رنگارنگ بوده و در آن‌ها نقوش مختلف سنتی را به کار می‌برند. پارچه‌های زری و ترمه از جمله آثاری هستند که بیشترین تنوع طرح و نقش در آن‌ها دیده می‌شود.

وسیله‌ی اصلی بافت این آثار؛ انواع دستگاه‌های بافندگی دستی و اجزا و لوازم جانبی آن مانند ماکو، ماسوره، ماسوره‌پیچ، ابزار چله دوانی و برش و غیره است.

رشته‌های تابیده‌ی پنبه‌ای، ابریشمی و پشمی (خودرنگ یا رنگ‌آمیزی شده) و نخ گلابتون در ضخامت‌های مختلف، مواد اصلی محصولات این روش بافندگی به شمار می‌رود.

همان‌گونه که پیش از این اشاره شده روش بافندگی دستگاهی را به سه شیوه‌ی ساده، پیچیده و تلفیقی انجام می‌دهند. یادآوری می‌شود که براساس نام محصولات، فرآیند تولید آن را با نام جاجیم‌بافی، زری‌بافی، زیلوبافی، مخمل‌بافی و غیره می‌شناسند. اکنون به شرح این شیوه‌ها و آثار بارز هریک می‌پردازیم.

4-1 شیوه بافندگی دستگاهی ساده

همان‌گونه که از نام این شیوه پیداست، ساده‌ترین دستگاه‌های بافندگی دستی را برای تولید به کار می‌گیرند. در میان انواع آثار (زیلو، جاجیم، کرباس، شمد و ...) تولید شده در این شیوه، جاجیم را با دستگاهی بسیار ساده و تا حدودی شبیه به دارهای افقی قالی‌بافی و زیلو را با دستگاهی به نسبت پیچیده‌تر می‌بافند. به همین دلیل مراحل بافت هریک نیز ساده و تا کمی پیچیده است. حال به معرفی این دو اثر پرداخته می‌شود.

4-1-1 جاجیم

 دست‌بافته‌ای منقوش و راه‌راه که با تار و پود پشمی رنگین به روش ساده به وسیله‌ی دستگاه جاجیم‌بافی به منظور زیرانداز و تهیه‌ی پوشش و ساخت محفظه‌ها بافته می‌شود، جاجیم نام دارد.

نقش‌پردازی در این محصول به وسیله‌ی تار و پود رنگین است. جاجیم به دو صورت یک رو و دو رو بافته می‌شود. از ویژگی‌های ظاهری دیگر جاجیم تخت بودن آن و برخورداری از نقوش ساده‌ی هندسی با خطوط مستقیم و شکسته است. در این اثر نقوشی که به کمک تار و پود حاصل می‌شوند به صورت راه راه در طول یا عرض دست‌بافته نمایان می‌شود.

4-1-1-1 مراحل تولید جاجیم

 پس از چله‌کشی با رشته‌های پشمی رنگین بر روی دار یا دستگاه جاجیم‌بافی با گذراندن پودها از لابه‌لای آن‌ها کار بافندگی را انجام می‌دهند. در هر مرحله پس از عبور از پود آن با دفتین می‌کوبند و این کار را تا رسیدن جاجیم به طول دلخواه ادامه می‌دهند. از ویژگی‌های جاجیم قطعه‌بافی است؛ یعنی تناسب نیاز هر قطعه با عرض بیست تا سی‌وپنج سانتی‌متر و طول دلخواه بافته شده و سپس به یکدیگر دوخته می‌شوند.

مناطق عشایری و روستایی فارس، کرمانشاه، کردستان، آذربایجان از مراکز مهم جاجیم‌بافی ایران به شمار می‌روند.

4-1-2 زیلو

 دست‌بافته‌ای منقوش و بدون گره که با گذراندن تار و پودهای پنبه‌ای از لابه‌لای یکدیگر با استفاده از دستگاه زیلوبافی بافته شده و از آن به منظور زیرانداز استفاده می‌شود، زیلو نام دارد.  این اثر به دلیل جنس مواد اولیه‌ی آن، زیرانداز خاص مناطق گرم و خشک است و بیشتر در مساجد، تکیه‌ها و مکان‌های مذهبی استفاده می‌شود.

زیلو تخت و بدون پُرز است و به شکل‌های مستطیل و مربع در اندازه‌های مختلف بافته می‌شود. به دلیل شیوه‌ی نقش‌پردازی و بافت این دست‌بافته دورو بوده و از هر دو طرف آن می‌توان استفاده کرد. نقش‌های آن نیز از یک‌رو با رنگی مخالف روی دیگر آن مشاهده می‌شود. طرح‌های زیلو از تکرار یک یا چند نقش در متن و حاشیه تشکیل شده و بیشتر نقش‌ها شامل نوشته‌های مذهبی، شکل‌های هندسی، گیاهی و به ندرت حیوانی است. رنگ‌پردازی در زیلو محدود بوده و بیشتر از دو رنگ سفید و لاجوردی، سفید و آبی یا سبز و نارنجی بهره می‌گیرند.

دستگاه زیلوبافی مهم‌ترین وسیله‌ی بافت این محصول است که اجزایی مانند ورد دارد و از ابزارهای جانبی مانند ماسوره، ماکو و شانه نیز برای بافت زیلو استفاده می‌کنند. رشته‌های کم‌تاب و به نسبت ضخیم پنبه‌ای در رنگ‌های نام برده مواد اصلی زیلو را تشکیل می‌دهند.

4-1-2-1 مراحل تولید زیلو

چله‌کشی زیلو با استفاده از رشته‌های پنبه‌ای سفید رنگ بر دستگاه زیلوبافی به تناسب اندازه‌ی موردنظر انجام می‌شود. سپس وردهای دستگاه را منظم کرده و براساس نقشه جا‌‌به‌جایی آن‌ها پودهای رنگین را به وسیله‌ی ماسوره از لابه‌لای آن‌ها می‌گذرانند. پس از مرحله پودگذاری با شانه، بافته را می‌کوبند و تا پایان کار به همین شکل ادامه می‌دهند.

مناطق خشک و کویری یزد به ویژه میبد و کاشان از مهم‌ترین مراکز زیلوبافی ایران به شمار می‌روند.

4-2 شیوه‌ی بافندگی دستگاهی پیچیده

دستگاه‌های بافندگی این شیوه که به ژاکارد یا دستوری نیز شهرت دارند، پیچیده بوده و دارای اجزای گوناگونی نیز می‌باشند. بافندگی با این دستگاه‌ها نیز به کمک دست انجام می‌شود و رشته‌های تار و پود را به صورت‌های مختلفی از لابه‌لای یکدیگر عبور می‌دهند. لازم به یادآوری است که فرآیند بافت این پارچه‌ها را با در نظر گرفتن نام آن‌‌ها، «زری‌بافی»، «مخمل‌بافی» و «ترمه‌بافی» می‌نامند. در ادامه از میان پارچه‌های یاد شده به معرفی زری و مخمل پرداخته می‌شود.

4-2-1 زری بافی

 پارچه زری، دست‌بافته‌ای است بدون گره که با گذراندن تار و پودهای ابریشمی رنگارنگ و نخ گلابتون از لا‌به‌لای یکدیگر با استفاده از دستگاه زری‌بافی برای تهیه پوشاک، پرده و غیره بافته می‌شود.

این پارچه به دلیل ظرافت رشته‌ها و پیچیدگی بافت از پارچه‌های گران‌قیمت به شمار می‌رود. همان‌گونه که از نام زری پیداست، استفاده از نخ گلابتون طلایی و نقره‌ای در بافت، ویژگی مهم آن است.

زری دست‌بافته‌ای تخت و بدون پُرز است. تنوع رنگ و نقش در این پارچه بیشتر از دیگر پارچه‌های دست‌بافت سنتی بوده و به همین نسبت پیچیدگی بافت آن بیشتر از مخمل و ترمه است. طرح و نقش‌هایی از قبیل انواع گل و برگ‌ها، پرندگان، خط ‌نوشته‌ها، نقش‌های انسانی، هندسی و غیره در این پارچه دیده می‌شود.

پس از چله‌کشی رشته‌های ابریشمی بر روی دستگاه زری‌بافی براساس نقشه تنظیم شده، پودهای رنگین و نخ گلابتون را با حرکت دادن وردها از لابه‌لای تارها (چله‌ها) به وسیله‌ی ماکو عبور داده و سپس با شانه بر سر آن می‌کوبند، این کار را تا پایان طول چله‌ها تکرار می‌کنند.

این پارچه ابریشمی یک رو است و هنگام بافت، طرح و نقش آن می‌توان از زیر دستگاه مشاهده کرد. البته استادکاران هنرمند گاهی این پارچه را به صورت دورو نیز بافته‌اند، به‌گونه‌ای که از یک طرف داراری نقش و نگار است و از طرف دیگر ساده دیده می‌شود. عرض پارچه‌ی زری از ده سانتی‌متر تا یک متر و چهل سانتی‌متر متغیر است.

از پارچه زری بافی برای تهیه‌ی روکش جلد قرآن، پوشاک، پرده، رومیزی، رومبلی و غیره استفاده می‌کنند. دستگاه زری‌بافی و اجزای آن شامل ماکو، ماسوره، شانه و نیز کارت‌های نقشه، کیسه‌های شن و رشته‌های ابریشمی و گلابتون از ابزار و مواد اصلی بافت زری است.

امروزه بافت زری تنها در تهران و اصفهان در کارگاه‌های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری انجام می‌شود.

4-2-2 مخمل بافی

 دست‌بافته‌ای پُرزدار و بدون گره که با گذراندن تار و پودهای ابریشمی از لابه‌لای یکدیگر با استفاده از دستگاه مخمل بافی برای تهیه‌ی پوشاک، پرده و غیره بافته می‌شود، پارچه مخمل نام دارد.

مخمل تنها پارچه‌ای است که دارای پُرز می‌باشد البته پُرز در این پارچه مانند قالی و گبه با گره تولید نمی‌شود بلکه با بریدن بخش‌هایی از تارها هنگام بافت سطح پارچه پدید می‌آید.

شکل ظاهری: این پارچه یک‌رو است و در انواع گلدار و ساده، تک رنگ و چند رنگ تولید می‌شود. عرض مخمل بین هشتاد تا نود سانتی‌متر است. در فرآیند تولید این نوع پارچه که جزء دست‌بافت‌های دستگاهی پیچیده به شمار می‌رود از دستگاه مخمل‌بافی استفاده می‌شود. هنگام بافت برای ایجاد پُرز، پس از چند بار عبور پود از لابه‌لای تارها به کمک ماکو و شانه زدن آن‌ها میله‌ای نازک و فلزی را که به اندازه‌ی عرض پارچه است از میان تارها عبور داده و چند ردیف پودگذاری می‌کنند، سپس با تیغی آن دسته از تارهایی را که بر روی میله قرار گرفته‌اند، از وسط می‌بُرند. بافت مخمل را تا پایان به همین صورت ادامه می‌دهند. طرح‌ها و نقش‌ها در مخمل نسبت به زری محدودتر است.

از پارچه‌ی مخمل برای تهیه‌ی پوشاک، لباس، رویه‌ی لحاف، روتختی، سجاده، پرده و غیره استفاده می‌کنند. دستگاه مخمل‌بافی و اجزای آن، ماکو، ماسوره، شانه، میله‌های برنجی و رشته‌های ظریف ابریشمی، ابزار و مواد و مصالح اصل مخمل‌بافی را تشکیل می‌دهند.

امروزه مخمل‌بافی سنتی در کارگاه‌های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تهران و کاشان توسط استادکاران سنتی انجام می‌شود.

4-2-3 ترمه بافی

ترمه نیز یکی از پارچه‌ها تهیه شده به روش بافندگی دستگاهی پیچیده است که با رشته‌های ابریشمی رنگارنگ و دستگاه ترمه‌بافی تولید می‌شود. طرح و نقش آن شامل انواع نقوش بُته و گل و برگ است که در حالت‌های مختلف و رنگ‌های محدود به چشم می‌خورد. پارچه‌ی ترمه که شهرت جهانی دارد، بیشتر در عرض‌های مختلف (نود تا صد و بیست سانتی‌متر) تهیه و تولید آن در شهرهای مشهد، یزد و کاشان رواج دارد.

4-3  شیوه بافندگی دستگاهی تلفیقی

هنگامی که در بافندگی دستگاهی از روش‌های یاد شده‌ی پیشین در کنار یکدیگر به صورت ترکیبی استفاده شود به آن شیوه‌ی بافندگی دستگاهی تلفیقی می‌گویند.

در این شیوه براساس این که کدام یک از محصولات هنگام بافت با یکدیگر تلفیق می‌شوند ابزار، دستگاه، مواد و مصالح متناسب با آن استفاده می‌شود. پارچه‌ی زری با گل‎ها و نقش‌های مخملی یکی از محصولات این شیوه است.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: کتاب آشنایی با صنایع دستی ایران