- today
- perm_identity شیرین کریمی
- label صنایع دستی
- favorite 4 لایک
- remove_red_eye 2115 بازدید
- comment 0 دیدگاه
چوتاشی یا کندهکاری روی چوب از جمله هنرهای اصیل و بومی مازندران است که به دلیل کمتوجهی و عدمحمایت از این هنر، این رشته رو به زوال است. این هنر که به هنر کندهکاری و منبت روی چوب بسیار شباهت دارد در گوشه و کنار استان مازندران انجام میشود و به لاک تراشی نیز شناخته میشود. برای حفظ هنر لاکتراشی و چوتاشی و آشنایی بیشتر افراد با این هنر اصیل ایرانی، ما سعی کردهایم در این مطلب هنر چوتاشی مازندران را به طور کامل به هنر دوستان عزیز معرفی کنیم.
هنر چوتاشی چیست؟
واژه چوتاش از دو بخش «چو+تاش» تشکیلشده که واژهای است متعلق به گویش مازندرانی و ترجمهی آن به زبان فارسی امروز چوبتراش یا کسی است که کارش کندهکاری و تراشیدن چوب هست. نام دیگر این حرفه لاکتراشی است، لاکتراشی در مفهوم عام به معنای تراشیدن لاک نیست بلکه به ساخت همهی ابزار و ظرفهای چوبی به کمک چوب در مناطق روستایی گفته میشود همچنین لاکتاش کسی است که از چوب لاوَک محصولات چوبی درست میکند.
کندهکاری چوب از جمله هنرهای اصیلی است که امروزه در بیشتر نقاط کشور به در آباده، کاشان، گلپایگان، مشهد، سبزوار، اطراف اصفهان و برخی شهرها و روستاهای شمال ایران توسط هنرمندان ایرانی در حال انجام است. سادگی و اصیل بودن مواد اولیه، ابزار، فن ساخت و نقشهای کاربردی همگی نمایانگر آن است که این اثر به ویژه در مناطق مازندران بسیار دیرینه است.
با توجه به این که هنر چوتاشی زیر مجموعه صنایعدستی چوبی است برای آشنایی بیشتر با دیگر آثار هنری چوبی در ایران به صفحه انواع صنایعدستی چوبی مراجعه کنید.
چوتاشی یا کندهکاری روی چوب در واقع هنر ایجاد طرحها و نقشهای ساده، سطحی و کمعمق روی چوب با بهرهگیری از ابزار ساده، موهبتی بر خلاقیت و ذوق سرشار هنرمند کندهکار است. این هنر را از جمله قدیمیترین هنرهای مرتبط با چوب دانستهاند.
هنر کندهکاری چوب بیشتر در مازندران رواج دارد که هنرمندان محصولات مختلفی را با این هنر توسط چوبهای راش، افرا، ملچ و شمشاد خلق میکنند که برخی از محصولات چوتاشی عبارتند از:
- جوله (ظرف شیر و روغن)
- کلز (پیمانه شیر و روغن)
- لاک (ظرف ساییدن کشک)
- عصا
- قندانهای تزئینی
- انواع کچه یا قاشق چوبی
در طول تاریخ جنگلهای غنی مازندران و گیلان و نیز تنوع گونههای درختانش تأثیر به سزایی در کیفیت زندگی هنری و معیشتی مردمان این دیار داشته است. این سرزمین همیشه سبز به خاطر عوامل محیطی چون دریا، جنگل، کوهستان از ویژگیهای خاصی برخوردار است و بر اساس نزدیکی و دوری جنگل از دریا، میتوان درختان جنگلی این دیار را به دو گونهی «سخت و سفت» و «نرم و انعطافپذیر» دستهبندی کرد.
در این بین درختانی چون مازو، ممر، انجیلی، توسکاف شمشاد، شیار، افرا، نمدار، نارون، ملچ، اوجا، شاهبلوط، راش، سدر و غیره از نعمتهای خدادای در این منطقه است که هنرمندان چوبتراش از جمله کندهکاران چوب یا چوتاشان آنها را به کار میگیرند.
بنا به اشارات منابع مکتوب تاریخی، چوب و هنرهای وابسته به آن به ویژه چوتاشی، به همراه دیگر اقلام تا قرن چهارم هجری از جمله محصولات اهالی تبرستان بوده و ساخت ظرفهای چوبی از قبیل؛ کاسه، لاک، جوله، قاشق، ملاقه، کترا و اشیای دیگر که آنها را از چوب شمشاد میساختهاند در این سرزمین رواج فراوان داشته است.
چوتاشان در تاریخ تبرستان از شهرت و جایگاه ویژهای برخوردار بودهاند تا جایی بنا به گفتهی منوجهر ستوده، مردم مازندران را به واسطهی هنرهای چوبی به ویژه هنر چوتاشی میشناختند. این مردمان از تراشیدن و کندهکاری چوب، وسایل تزئینی و دستی بسیار زیبا و متنوعی میساختهاند.
مواد مورد نیاز در هنر لاک تراشی
همانطور که در مباحث پیشین گفته شد، بیشترین درختانی که چوب آنها برای چوتاشی استفاده میشود، همگی از درختان بومی منطقهی مازندران هستند. نکتهی جالب توجه دربارهی کاربری چوبهای مورد نیاز در لاک تراشی این است که هر یک از این چوبها برای ساخت نوعی خاص از محصول استفاده میشود. بدین معنا که با توجه به کاربرد وسایل و میزان استحکام مورد نیاز در آنها از چوبی که متناسب با آن ویژگیها باشد، استفاده میشود.
همچنین برای ساخت ظرفهای چوبی با کاربردهای مختلف که به سختی و مقاومت خاص نیاز دارند از قسمتهای مختلف چوب درخت استفاده میکنند. برای مثال در ساخت ظرفهای نظیر کچه و کِترا از چوبهای سخت مانند شمشاد استفاده میکنند یا برای ساختن لاک از قسمت ریشهی درخت استفاده میکنند.
شایانذکر است که ظرفهایی که از ریشهی درختان تهیه میشوند، سبکتر و در مقابل سرما و گرما مقامتر هستند، ترک بر نمیدارند و بر اثر ضربه به سادگی شکسته نمیشوند. لاکتراشان هم معتقد هستند که ظرفهای تهیه شده از ریشهی درختان اگر خوب نگهداری شوند، عمر مفید آنها حداقل صدسال و حداکثر تا سیصد سال خواهد بود در صورتیکه لوازم تهیه شده از ساقه و تنهی درختان زیاد مقاوم نیستند و بر اثر گرما و سرما ترک برمیدارند.
به همین خاطر در گذشته لاکتراشان لوازم منزل را از ریشهی درخت میساختهاند و در انتخاب ریشه نیز سعی میکردند از قسمت تحتانی ریشههای که از ساقه با شیب ملایمی در خاک نقوذ کردهاند، استفاده کنند زیرا به نظر آنها قسمتهای تحتانی این نوع ریشهها کمتر در معرض برف و باران قرار داشته است.
ابزار مورد نیاز در چوتاشی مازندران
ابزارهای مخصوص این حرفه بسیار محدود و ابتدایی است و هنرمندان چوتاش در حین کار با توجه به نیاز و استفاده خود، آنها را تهیه کردهاند. جنس این ابزارها از فولاد بوده و دسته آنها چوبی است. در قدیم تعداد زیادی آهنگر در مناطق مختلف مازندران که «جوگی» نامیده میشدند با توجه به سفارش چوتاشان این ابزارها را میساختند. تمام محصولات و ظروف چوبی با چوتاشی مازندران به وسیلهی ابزارهای ابتدایی و ساده ساخته میشوند که ابزار و وسایل مورد نیاز در هنر لاک تراشی مازندران یا چوتاشی عبارتند از:
تَوِر (تبر): وسیلهای است دارای دو قسمت دستهی چوبی و سر فلزی که از جنس فولاد است. این وسیله برای برید یا قطع کردن درخت و شاخ و برگ آن و یا قسمتی از درخت که برای چوتاشی قابل استفاده است، به کار میرود. در مواقعی که استاد چوتاش ابزار دیگری در اختیار نداشته باشد، همهی مراحل کار شامل برش، تراش و پرداخت ظروف را تنها با همین ابزار انجام میدهند.
داز (داس): وسیلهای است با دستهای چوبی و بلند و سر فلزی منحنی شکل از جنس فولاد که برای بریدن و قطع کردن شاخههای کوچک از آن استفاده میشود
تاشه (تیشهی راست گوش): وسیلهای است با سر فلزی و دستهی چوبی که برای کندن، تراشیدن یا کم کردن قطر چوب و یا شکل دادن ظرف چوبی یا خالی کردن درون آن استفاده میشود.
ول تاشه (تیشه کج گوش): وسیلهای مشابه تیشهی راست گوش است با این تفاوت که قیمت فلزی این ابزار، همانگونه که از نامش پیداست در قسمت نوک فلزی (سر تیشه) دارای برآمدگیای به طرف داخل میباشد. همچنین از نظر عملکرد، فرق این دو تیشه در این است که اگر بخواهند فضای محدودی به اندازه خود تیشه بکنند از تیشه کج گوش استفاده میکنند.
دِله گیر: وسیلهای است با دستهی چوبی و سر فلزی خمیده که قسمت فلزی آن مدور بوده و برای تراشیدن و صاف کردن ته یا کف ظرفهای چوبی به کار میرود.
جولهتاش: این ابزار فولادی دارای تیغهای پهن است که در انتها باریک میشود. لبههای تیز آن برای خالی کردن داخل جوله به کار میرود و گود کردن جوله با آن آسانتر است.
لیسه یا چوسه: ابزاری است که پس از اتمام تراش ظرفها با آن ناهمواریها را صاف میکنند.
سنباده: در هنر چوتاشی سنباده به دو صورت فلزی و کاغذی وجود دارد و بدنهی ظروف را با آن صاف و یکدست میکنند.
بیشتر بخوانید: هنرهای مرتبط با چوب بسیار متنوع هستند و در طول دورههای مختلف تاریخی در ایران و دیگر کشورها انواع هنرهای چوبی پدید آمدهاند جهت آشنایی با پیشینه آن فقط کافی است به مطلب تاریخچه صنایعدستی چوبی مراجعه نمایید.
دارکَن (مات کِل یا مات کال): وسیلهای است تقریبا شبیه مغارهای تخت امروزی اما با دستهی چوبی بلند؛ هنگامی که میخواهند داخل یک ظرف چوبی مثل جوله را خالی کنند یا عمق بدهند ابتدا با چکش چوبی به دارکن ضربدر میزنند تا مقداری جا باز کند و سپس با ابزار مشابه دیگری به نام «رِخ» یا «رک» داخل ظرف چوبی را خالی میکنند.
رِخ (رک یا رخکن یا رخکش): وسیلهای است تقریبا شبیه به دارکن ولی کوچکتر با پهنای دو سانتیمتر و دستهی چوبی نسبتا بلند برای خالی کردن و عمق دادن داخل ظروف چوبی به کار میرود که از این ابزار پس از استفاده از دارکن استفاده میشود.
این ابزار نوعی مُغار است که تیغهی فولادی آن باریک و بلند با لبههای زاویهدار و کمی شیب به سمت داخل است و با حرکات مداوم و فشار دست عمل پرداخت انجام میشود که به آن رک یا رخ کشیدن میگویند. تفاوت عمده دارکن و رخ در این است که دارکن دارای دستهای کوتاهتر و سری ضخیمتر نسبت به رخ میباشد.
نقش کَن (نقشکر یا نقشانداز): نوعی مغار باریک با مقطعی U شکل در سر آن است که عمل نقشاندازی و حکاکی روی بدنهی ظروف با این ابزار صورت میگیرد.
اره: ابزاری فلزی با لبه دندانهدار و تیز که برای برید قطعات چوب استفاده میشود و بعضی از استادکاران از آن برای برش چوب به صورت کشویی استفاده میکنند.
رنده چوبی: این وسیلهی چوبی از دستساختههای خود چوتاشان است و گاهی دارای نقشهای روی بدنه میباشد و با قوس مقعری که در سطح آن دارد برای ساختن دستهی ابزار کشاورزی، کترا، عصا و غیره به کار میرود.
نشانهگذار (پرگار یا پرگال): ابزاری چوبی و سرشاخهدار است که از شاخهی درختان تهیه و از آن برای کشیدن طرحهای دایره بر ظروف چوبی استفاده میشود. اندازه هر پرگار بستگی به اندازهی ظروف دارد که در بعضی از مناطق وسط چوب را میخ میکوبیدند و با نخ و ذغال، حول محور میخ، دایره را ترسیم میکردند.
سوسَسنگ: از این وسیله به منظور تیز کردن تیغهی ابزار چوتاشی استفاده میشود. سوسنگ در واقع قطعه سنگی است با ساختار سیلیسی که چوتاشان از مناطق اطراف خودشان تهیه میکنند.
چوسا (چوبسا): ابزاری است فولادی با آجهای ریز و درشت در دو طرف آن که برای ساییدن و صاف کردن بدنهی ظروف چوبی استفاده میشود.
کُما: وسیلهای است چوبی شبیه گوشتکوب که برای کوبیدن یا ضربه زدن بر روی ابزار دیگر مانند دارکن استفاده میشود.
چاقو: ابزاری است که از آن برای تراشیدن ظریف چوب و حک کردن بعضی نقش و نگارها استفاده میشود.
مراحل ساخت محصولات چوتاشی
چوتاشی یا لاکتراشی، هنری مبتکرانه و خلاقانه است و جنگلنشینان شمال کشور با شناختی که از انواع درختان جنگلی دارند برای ساخت مصنوعات چوبی از ریشه و چوب درختان خاصی استفاده میکنند و با ابزار کار بسیار ابتدایی آنها را میسازند که در ادامه مراحل ساخت محصولات چوتاشی به صورت مرحله به مرحله توضیح داده شده است.
برای مشاهده و خرید انواع ظروف و محصولات چوبی که به دست هنرمندان ایرانی خلق شدهاند و زیبایی خاص و منحصر به فردی دارند، میتوانید به صفحه خرید صنایعدستی چوبی مراجعه کنید.
ساخت ظروف چوبی به روش لاک تراشی یا چوتاشی با توجه به مراحل زیر انجام میگیرید که عبارتند از:
تهیه کردن و آماده کردن چوب: برای شروع کار چوتاشی، ابتدا چوب انتخاب شده را از تنه، ریشه و یا شاخهی درخت با تبر جدا میکنند برای مثال اگر چوب از جنس ریشهی درخت افرا باشد یکی از ریشههای بزرگ را مشخص نموده و با بیل دور آن را خالی و بعد به وسیلهی تبر قطع میکنند.
خشک کردن چوب: در این مرحله ابتدا پوستهی چوب را با تبر جدا میکنند و در مکانی در سایه قرار میدهند تا به تدریج رطوبت اولیه را از دست بدهد. اگر چوبی که برای کار انتخاب شده، کاملا خشک شده باشد قبل از شروع کار باید مدتی در داخل آب خیسانده شود تا آب به درون چوب نفوذ کرده و آن رم کند تا عمل تراشیدن راحتتر انجام گیرد زیرا ابزارها کارآیی بهتری بر روی چوب نیمهخشک دارند.
تراشیدن قسمت بیرونی ظرف: چوتاشان در ساخت ظروف، قطعه چوب را به صورت عرضی میتراشند سپس با توجه به فرم موردنظر که به صورت ذهنی است با ابزار بسیار ابتدایی مخصوص چوتاشی یعنی تاشه و وَل، تاشه قسمت بیرونی ظرف را میتراشند.
خالی کردن قسمت داخلی ظرف: در این مرحله با کمک مات کل یا مات کال قسمت داخلی ظرف را کاملا خالی کرده و بعد از آن عمل رک کشیدن انجام میشود به طوری که با ابزار رک، دیوارهی داخلی و کف ظرف را صاف میکنند. البته اگر داخل ظرف گود و منحنی باشد، مانند قاشق آن را با ابزار دلهگیر صاف میکنند.
پرداخت نهایی ظرف: پس از خالی و صاف کردن داخل ظرف، با سوهانهای زبر و نرم شروع به شایید و صاف کردن قسمتهای مختلف ظرف میکنند.
نقشاندازی روی ظروف: حک کردن نقشها روی ظرف به وسیلهی مُغار نقشگر انجام میشود و چوتاشان بدون طراحی اولیه به صورت ذهنی و ابتکاری یا تکرار طرحهای سنتی، نقشاندازی میکنند.
بعد از نقشاندازی بر روی ظرفها، ظرف نیمهکاره را برای مدتی در سایه نگه میدارند تا چوب آن کاملا خشک شده و به طور طبیعی تغییر شکل بدهد و سپس در پایان با سنبادهی نرم، ظرف را پرداخت کرده تا آمادهی استفاده شود.
مقاومسازی ظرف: در مرحلهی آخر برای جلوگیری از ایجاد ترک، فرسایش و تخریب به منظور بادوام نمودن ظرف، آن را با روغنهای حیوانی کاملا آغشته و اشباع میکنند. در برخی مواقع برای ماندگاری بیشتر و نیز برای جلوگیری از نفوذ مایع داخل ظرف به خارج آن را با فاصلهی اندکی روی حرارت آتش گرم میکنند تا پُرزهای موجود روی چوب بسوزند.
سپس با مخلوطی از سرشیر و رویهی ماست و در بعضی مناطق با افزودن خاک و زغال به سطح خارجی ظرف، درزهای احتمالی را کاملا میپوشانند که با این کار نمای بیرونی ظرف به رنگ سیاه و قرمز درمیآید و بدین ترتیب علاوه بر ایجاد زیبایی خاص روی بدنهی خارجی ظرف، نوع پختگی در چوب ایجاد میشود که در مقابل عوامل جوی و نفوذ حشرات تا حدود زیادی آن را مصون میدارد.
انواع طرح و نقش در هنر چوتاشی
آرایهها در این هنر قومی، برگرفته از محیط اطراف هنرمندان است که نسل به نسل از زمانهای گذشته تا به امروز تکرار شدهاند. برخی از این طرحها و شکلهای متنوع برگرفته از حیوانات اطراف و به صورت کاملا انتزاعی مانند دایره، بیضی و چندضلعیها است. برای مثال میتوان به لاک، بشقاب، جاسیگاری، آجیلخوری و قندان اشاره کرد.
نمونه دیگر آن را در طراحی و ساخت جوله میتوان دید که هنرمندان از فرم کلی پرنده بهره میگیرند و یا در جایی دیگر از سر و پای حیوانات به عنوان دسته و پایهی ظروف استفاده میکنند. برخی چوتاشان نیز بسته به خلاقیت و ابتکارشان، حجمهای حیوانی مثل پلنگ، قرقاول، قوچ، عقاب و غیره را که جنبه تزئینی دارند، کندهکاری میکنند. گاهی نیز حیوانات به صورت نقش به شکلی واقعگرا یا انتزاعی بر روی ظرفها دیده میشوند که یادآور نقشهای طبیعتگرایانهی انسانهای اولیه بر دیوارهی غارها میباشد.
برخی از نقشهای ظرفها با تأثیر از عناصر طبیعت نظیر کوه، درخت، موج آب و غیره کندهکاری شدهاند. شایان ذکر است که همهی نقشهای روی ظرفها بدون طراحی اولیه و بهطور مستقیم با مغار نقشگر، حک میشوند و اگر بخواهیم آنها را در یک دستهبندی کلی قرار دهیم، تمامی این نقشها از خطوط هندسی (شکسته یا منحنی) تشکیل شدهاند که یکی از دلایل آن میتواند استفاده از مغار نقشکر برای نقشاندازی باشد. مغار نقشکر فقط قابلیت ایجاد خطوط شکسته و منحنی را بر روی ظروف چوبی دارد.
غالب نقشهای چوتاشی مازندران را میتوان برحسب جایگزینی روی اجزای ظرفها را به سه دسته کلی تقسیم کرد که عبارتند از:
- نقشهای روی دسته و لبهی ظرفها
- نقشهای روی بدنهی ظرفها
- نقشهای کف ظرفها
اغلب چوتاشان استادکار، نام خود یا تاریخ را بر روی بدنه ظرفها یا کف آنها حک میکنند به گونهای که احساس میشود، جزئی از نقش هستند. نقشهای کاربردی در دستساختههای چوبی سنتی منطقه مازندران، کاملا ذهنی و بسیار ساده و زیبا میباشند به طوری که از گذشتههای دور تا به امروز نقشهای به کار رفته تغییر چندانی نکرده است و با گذشت زمان، سادگی و زیبایی خود را حفظ کردهاند.
انواع محصولات چوتاشی
محصولاتی که در حال حاضر از هنر چوتاشی و لاک تراشی مازندران تولید میشود، بسیاری از آنها در طرح و فرم، سابقهی چندساله دارند، عبارتند از:
جوله: ظرفی با دهانهی گشاد که از مقطعی عرضی چوب یا تنهی درختان جنگلی تراشیده میشود که در گذشته این ظرف مخصوص دوشیدن شیر بود و در گاوداریها کاربرد داشت و از آن برای نگهداری شیر، ماست، آب و مایعاتی از این دست استفاده میشود. جوله برگرفته از کلمه «جول» است و این لغت در فرهنگ واژگان تبری به دو معنی آمده است:
- پرندهای به نام کورکور یا عقاب طلایی
- به معنی گود یا هر ظرف عمیق
جولچه: جولهای کوچک است که از آن برای نگهداری شیر، ماست، آب، مایعات و یا به عنوان تُنگ آب از آن استفاه میشود.
لاک: ظرفی است چوبی، مدور و گاهی در پوشدار که بیشتر شبیه تشتی نیمگود است. در قدیم به عنوان ظرف غذا برای چند نفر کاربرد داشته به این صورت که غذا را داخل آن ریخته و افراد دور آن مینشستند و غذا را سِرو میکردند. برای نگهداری غذا یا شستوشوی موادغذایی مثل برنج از این ظرف استفاده میکردند.
دونهشور: ظرفی است چوبی بزرگتر از لاک، مدور و دارای گودیای به اندازهی تشتهای امروزی که برای شستن برنج و غیره کاربرد دارد و در برخی مناطق به دونه پاچ «لاک» و دونهشور «لاک تیله» گفته میشود.
دونه پاچ یا دونه پاککر: سینی بزرگ مدور چوبی با قطر حدود 70 سانتیمتر که تقریبا تخت بوده و برای تمیز و پاک کردن برنج، غلات و حبوبات از آن استفاده میشود.
لاکچه (پیمانه): لاکی کوچک و معمولا نقشدار که به عنوان ظرف غذا، دوغ، ماست و غیره کاربرد دارد و از آن به عنوان پیمانه برای برنج، گندم، غلات و حبوبات استفاده میشود.
گتلاک: لاکی بزرگ به قطر حدود 90 سانتیمتر که به عنوان ظرف غذا برای چند نفر و یا نگهداری غذا، تهیهی کشک و شستوشوی موادغذایی کاربرد دارد.
خمیرگیر لاک: ظرف مخصوص ورز دادن خمیر است و معمولا در ابعاد بزرگ ساخته میشود تا بتوان در آن به آسانی، آرد را با آب مخلوط کرد و ورز داد. در برخی از مناطق این ظرف دارای دستهای برای آویزان کردن است چون از پشت آن برای پهن کردن خمیر نان استفاده میکنند. کِترا: نوعی قاشق چوبی بزرگ چوبی که از چوب شمشاد ساخته میشود و از آن برای هم زدن غذا یا کشیدن برنج از دیگ یا قابلمه استفاده میشود. کترا در دو اندازهی دستهبلند برای کارهای آشپزی یا آبگردان و دستهکوتاه بهعنوان کفگیر ساخته میشود.
کیله لاک (کیل لاک): پیمانهای چوبی شبیه به لاک اما کوچکتر و گودتر با سه یا چهارپایه که همچون ترازو برای توزین برنج یا غلات دیگر به کار میرود. هر کیل لاک برابر با دو من (معادل 6 کیلوگرم) برنج در خود جای میدهد.
کَچه (چوبی قاشق): تنها محصول چوتاشی که از گذشته تا به امروز مورد نیاز مردم بوده، انواع کچه یا قاشقهای چوبی است که در گیلان به آن «چمچمه» میگویند. کچه معمولا به همراه چنگال ساخته میشود.
تنباکوچوله: ظرفی مخصوص نرم کردن و آماده ساختن تنباکو است که در شکل و اندازههای مختلف ساخته میشود. در بعضی از مناطق تنباکوچوله با دو فضای جداگانه ساخته میشود که یکی برای نرم کردن تنباکوی تازه و دیگری جای تفالهی سوخته تنباکو است.
قندچوله: نوعی ظرف چوبی است با برجستگی در وسط که برای خرد کردن قند به کار میرود. این ظرف بهصورت مدور و یا چندضلعی ساخته میشود که در بعضی از مناطق بهصورت پایهدار دیده میشود.
علاوهبر آنچه گفته شد، اشیا یا ابزارهای دیگری نیز با هنر چوتاشی ساخته و پرداخته میشوند که کاربردهای گوناگونی دارند.
تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون
منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون
با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.
دیدگاه (0)