هنر قلمزنی

قلم زنی عبارتست از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیاء فلزی به ویژه مس، طلا، نقره و برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. مس به سبب فومی و شکل پذیری که دارد، در هنر قلمزنی متداول تر از سایر فلزات است از سوی دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان هنر، مس نخستین فلزی است که در هنر فلزکاری و قلمزنی مورد توجه انسان قرار گرفت. هنر قلمزنی یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است که می‌توان آن را در دسته‌بندی، در رده‌ی هنرهای صناعی و در گروه هنر فلزکاری قرار داد. در ادامه به این هنر اصیل ایرانی پرداخته‌ایم و توضیحاتی کامل درباره تاریخچه این هنر، انواع روش‌ها و سبک‌های قلمزنی، معرفی اساتید هنر قلمزنی و روش تولید آثار قلمزنی تهیه کرده‌ایم. 

تاریخچه هنر قلمزنی 

پیشینه این هنر در ایران، تاریخ روشنی ندارد و از اثر مستندی که بیانگر نخستین مکان یا نخستین شی باشد که بر روی آن قلم زنی، چکش کاری یا حکاکی شده است، اطلاع دقیقی در دست نیست. زیباترین کارها مربوط به دوره ساسانی است که در موزه های مختلف دنیا وجود دارد. کاربرد فلز، به ویژه مس در ایران و خاور نزیک به چند هزار سال پیش از میلاد می رسد. در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد، هنر و صنعت فلزکاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه ی جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته است. از آثار بدست آمده در ایران جام طلای حسنلو است که در 1336 کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه است.

در دوره ی هخامنشی (330-550 ق م ) هنر قلم‌زنی تحول یافت و جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد. دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمینه ریخته گری، چکش کاری و ترصیع .... است. از جمله اشیای شناخته شده در دوره‌ی هخامنشی دو لوح سیمین به وزن 4 کیلو گرم است که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. یکی از کشورهایی که با جنگ و سیاست این هنر را به غنیمت برده، انگلیس بوده. زیباترین کارها مربوط به دوره ساسانی است که در موزه‌های مختلف دنیا وجود دارد. اوج طلایی این رشته، دوران سکاها و ساسانی ها و بدترین دوران، دوران قاجار بوده که برآی این هنر هیچ حرکتی نکرده‌اند و در دوره صفوی نقره کوبی روی فلزات به اوج و شکوفایی و کمال خود رسید.جهت کسب اطلاعات بیشتر در مورد پیشینه قلمزنی در دوره‌های مختلف تاریخی در ایران به مطلب تاریخچه هنر قلمزنی مراجعه نمایید. 

فلزات مورد استفاده در قلمزنی

برای تولید ظروف و صنایع دستی قلمزنی از فلزهای مختلفی استفاده می‌شود که پنج فلز طلا، نقره، برنج، مس و ورشو از فلزهای پرکاربرد در این هنر هستند که در ادامه خاصیت هر فلز و نحوه کار با هر یک از آن‌ها را توضیح داده‌ایم. 

طلا

طلا عنصری با علامت اختصاری AU و به رنگ زرد براق است. به علت دارا بودن خاصیت انعطاف‌پذیری و قابلیت شکل‌پذیری، نرم بودن و زیبایی آن از ابتدایی‌ترین ایام تاکنون به عنوان مناسب‌ترین فلز برای انجام کارهای هنری ظریف به کار برده شده است. خاصیت چکش‌خواری، تورق مفتول شدن طلا از تمامی فلزات دیگر بیشتر است. یک گرم طلا با خاصیت چکش‌خواری مساحتی برابر با 56/0 مترمربع را اشغال می‌کند و می‌تواند به اندازه 0000084/0 سانتی‌متر نازک شود و به صورت ورقه درآید.

طلا به علت وزن مخصوص بالا، ته‌نشین می‌شود و رسوب می‌کند و به آسانی با شست‌وشو از مواد خارجی جدا شده، از طریق ذوب به صورت شمش در می‌آید. طلا به خاطر ظاهر زیبا و چشم‌گیرش از آغاز وسیله‌ای برای تزئین بوده و این کاربرد را تا به امروز نیز حفظ کرده است.

برنج

 برنج آلیاژی است از مس و روی که رنگ آن زرد است. ذوب کردن و ریختن آن ساده، شکل دادن، نورد و خاصیت چکش‌خواری آن خوب است. امکان ساخت بسیاری از اشیای فلزی به وسیله‌ی آن وجود دارد به این علت که نسبت وزنی روی به مس در برنج‌های معمولی 1 به 2 می‌باشد و در قلمزنی از آن استفاده می‌شود.

مس

فرمول شیمیایی مس، cu و رنگ آن قرمز است که در درجه حرارت 1033 درجه سانتی‌گراد ذوب می‌شود. تغییر درجه‌ی حرارت و رطوبت در آن تاثیر می‌کند و اگر در مجاورت رطوبت قرار گیرد یک لایه‌ی نازک سبز رنگ از کربنات مس بر روی آن ظاهر می‌گردد که اصطلاحا این حالت را زنگ‌زدگی می‌گویند. بشر اولیه با این خاصیت مس آشنایی داشته است زیرا ظروفی را که از آن‌ها برای پخت غذا استفاده می‌کرده یا برای نگهداری مواد غذایی به کار می‌برده با پوششی از قلع پوشانیده است تا بدین ترتیب از سمی شدن مواد غذایی جلوگیری کنند. مس هادی جریان الکتریسته و حرارت است و خاصیت تورق، مفتول شدن و چکش‌خواری دارد و در قلمزنی بسیار از آن استفاده می‌شود. مس، به خاطر نقش کاربرد آن در پیشرفت و ترقی فرهنگ و تمدن انسان مرتبه‌ای بس رفیع به خود اختصاص داد.

نقره

 علامت اختصاری آن Ag و رنگ آن خاکستری براق است. این فلز در حالت خالص نرم است و به راحتی تغییر شکل می‌دهد اما به تنهایی برای ساخت وسایل مختلف مناسب نیست و معمولا آن به صورت آلیاژ (همراه با مس و روی) به کار می‌برند. نقره مورد استفاده هنرمندان قلمزن، نقره‌ای با عیار 84 است. برای تهیه ورق نقره ابتدا آن را ذوب کرده، به صورت شمش در می‌آورند سپس با نورد شمش‌ها را به ورق نقره تبدیل می‌نمایند.

ورشو

ورشو به رنگ نقره و آلیاژی از سه فلز نیکل، مس و روی است. این آلیاژ به آسانی ذوب و قالب‌گیری می‌شود و همچنین شکل‌پذیر و چکش‌خوار است و از آن در ساخت قاشق، چنگال، مقاومت‌های الکتریکی، سماور و غیره استفاده می‌شود. نام آن از شهر ورشو، پایتخت لهستان به ایران رسیده است. در این شهر ظروفی همچون سینی، قندان، زیر استکانی، پایه‌های چراغ و ظروف نیکلی ساخته می‌شود. نام دیگر آن «نقره آلمانی» است. بهترین ورشوی ایران، ورشو بروجرد است. پدر صنعت ورشوسازی ایران مرحوم حاج علی میناگر می‌باشد.

انواع روش‌های قلمزنی

قلمزنی شیوه‌های گوناگونی دارد که 6 نوع متداول آن عبارتند از:

1- قلمگیری: در این روش به ایجاد خراش و شیار به وسیله‌ی قلمِ قلم‌گیری، نقش روی زمینه به وجود می‌آید.

2- عکسی: در این شیوه اختلاف سطحی بین طرح و زمینه نبوده و تنها با ایجاد سایه، محدوده نقوش آشکار می‌شوند.

3- زمینه پر: نوعی قلمزن است که سطح اشیای فلزی با استفاده از نقوش و طرح‌های ریز و ظریف، قلمزنی و روسازی و ساخت‌وساز می‌شود و با ایجاد بافت زمینه از طرح جدا می‌گردد.

4- منبت: روشی است که قلمزن با فرو بردن زمینه به وسیله‌ی ضربات چکش به روی ابزار مربوط، طرح را به حالت نیم‌برجسته نمایان می‌کند و سپس آن را به روش ریزه‌کاری تزئین می‌نماید.

5- جُنده کاری: روشی است که بر هر دو طرف زمینه کار می‌شود. بدین نحو که از طرف رو نقش‌اندازی کرده و از طرف پشت نقش را برجسته‌تر می‌کنند و در نهایت آن را از رو ساخت‌وساز می‌کنند.

6- مشبک‌کاری: روشی در قلمزنی است که طی آن فاصله‌ی بین نقوش یا قسمت‌هایی از آن، طبق طرح با قلم تیزبُر بریده و از زمینه برداشته می‌شود، به‌طوری که نور از آن طرف عبور کند و ظرف یا لوحه، حالتی مشبک به خود گیرد.

نحوه تولید صنایع دستی قلمزنی 

شیوه کار قلمزنان چنین است که ابتدا داخل ظرف ساخته شده ای را که قرار است قلمزنی بر روی آن انجام شود از قیرپر میکنند برای اینکه هنگام کار خرد نشود و تعادل ایجاد شود و هم صدای ناشی از کار کردن با قلم و چکش کاهش یابد سپس صنعتگر با بهره گیری از پرگار و الگوهایی که قبلا بر روی کاغذ ترسیم گردیده نقش مورد نظر را بر روی فلز منتقل نموده و پس از آن خطوط اصلی و مهم را قلم زده و بعد از پایان قلمزنی خطوط اصلی به انجام ریزه کاری ها و حک خطوط ظریف تر می پردازد. در پایان محصول ساخته شده را حرارت داده و قیر را از آن جدا نموده و بوسیله روغن جلا و روغن کرچک، به جلا دادن آن می پردازند. طرح های مورد استفاده قلمزنان بیشتر ذهنی است و ندرتا طرح هایی از کتب قدیمی یا مینیاتورهای ایرانی مورد استفاده شان قرار می گیرد.

سه سبک اصلی در قلمزنی ایران مطرح است که عبارتند از سبک شیراز، سبک تبریز و سبک اصفهان.

در سبک شیراز که بیشتر بر روی نقره انجام می شود یا از طراحی بر روی کار و نیم بر کردن،شروع به برجسته سازی و کف سازی می شود. که در این سبک بیشتر از نقوش تخت جمشیدی و گل و مرغ استفاده می شود و در ایران این سبک را مکتب شیرازی می نامند و منحصر به شیراز می باشد. در سبک تبریز برای حرکت قلم و انجام قلمزنی از حرکت و فشار مچ دست استفاده می شود و در سبک اصفهان از ضربات چکش. به همین سبب قلم تبریز صاف و کم عمق است ولی قلم اصفهان عمیق تر می‌باشد.قلمزنی در اصفهان نیز در دو سبک مجزا می باشد که به نام‌های قلم ریز و قلم زنی برجسته شهرت دارد. قلم زنی برجسته دارای برجستگی های عمیق تری می‌باشد و حالتی سه بعدی ایجاد می‌کند این‌گونه قلم‌‌‌زنی در ساخت ضریح امامان شیعه استفاده می‌گردد.

از اساتید بنام این حرفه، استاد بهرام الیاسی که در کار خود منحصر به فرد و دارای رتبه درجه یک هنری و آثاری شاهکار در سراسر جهان می باشد، قلم زنی او به سبک اصفهانی است، وی فرشچیانِ قلم زنی ایران است. استاد مرحوم علی رحیمی از استادان صاحب نام قلم زنی و صاحب سبکی جدید بوده‌است. و اساتیدی چون ابراهیم لاتخافی و منصور حافظ پرست (سبک اصفهان) علی اصغر زر مهر شیرازی (سبک شیراز) و غلامحسین بیگ پدر استاد محمود شیرازی(از قلمزنان مشهور مکتب شیراز در قرن دوازده) و ... بوده‌اند.

معرفی اساتید و هنرمندان قلمزنی 

قلمزنی معاصر ایران امروزه بیشتر در شهرهای اصفهان، تهران و شیراز انجام می‌شود. جنس ظروف و لوحه‌های قلمزنی شده بیشتر از مس و برنج می‌باشد، نقوش مورد استفاده نیز معمولا از نقوش دوره‌های ممتاز و برجسته قلمزنی در تاریخ است. البته در بین هنرمندان معاصر این رشته، کارهای جدیدی با استفاده از الهام از این دوران انجام شده است.

از اساتید معروف و معاصر هنر قلمزنی آقایان: مرحوم دهنوی، علاقه‌مندان، ظریف، هاکوپیان، نامجو، فیناستیان و غیره می‌باشند. در این بخش شما را با زندگی سه تن از این عزیزان آشنا می‌کنیم.

زنده‌یاد استاد مرحوم محمود دهنوی متولد 1305-اصفهان

استاد 8 ساله بود که در کارگاه‌های قلمزنی به آموختن و کار در این رشته مشغول شد. ذوق، اشتیاق و استعداد سرشار او باعث شد که به زودی مستقل شود و به اداره‌ی کارگاه‌های قلمزنی بپردازد. طراحی را از مکتب مرحوم استاد حاج مصورالملک فرا گرفت و به توصیه‌ی ایشان، سال‌ها نقوش بناهای تاریخی اصفهان را مورد مطالعه قرار داد.

در ادامه این بررسی‌ها تحقیق درباره‌ی طرح‌ها و نقوش ادوار تاریخی ایران، (هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و سلجوقیان) را شروع کرد. او بر این اعتقاد بود که قلمزن باید ابتدا از گذشتگان پیروی کرده و بعد از بهره‌گیری و آشنایی کامل با آثار و سبک‌های گذشته، نوآوری کند. او هنرمندی بود که توانست قلمزنی و زرگری دوران هخامنشی و ساسانی را که ناشناخته مانده بود با همانندسازی آثار آن دوره، کشف و احیا کند.

سی تا چه قطعه از این آثار رو همچنین آثاری به شیوه‌ی دوره‌ی سلجوقی که تلفیقی از برنج و نقره می‌باشد در موزه‌ی هنرهای ملی ایران نگهداری می‌شود. ضمن خلق این آثار، استاد با الهام از دوران‌های تاریخی هنر ایران آثار بدیعی در رشته قلمزنی خلق کرده است.

استاد محمود دهنوی در سال 1334 به استخدام اداره‌ی کل هنرهای زیبا درآمد و بیش از 26 سال کارگاه قلمزنی این اداره را با هدف توسعه، تعلیم و احیای این رشته اداره نمود و پس از دوران بازنشستگی چند سالی در دانشگاه هنر و دانشکده هنر الزهرا به تدریس هنر قلمزنی و طراحی سنتی پرداخت. نمایشگاه‌های متعددی از آثار استاد در داخل و خارج از کشور برگزار شده است. استاد محمود دهنوی بعد از ساخت ضریح حضرت رضا (ع) در سال 1380 وفات یافتند.

استاد احمد فیناستیان، متولد 1316- اصفهان

در اصفهان از 8 سالگی نزد استاد محمود فرشی‌زاده قلمزنی را آغاز کرد و پس از 10 سال تجربه‌اندوزی به تهران آمد و مدت پانزده سال نیز زیر نظر استاد دهنوی، فراگیری قلمزنی را ادامه داد. ایشان از سال 1345 به استخدام وزارت فرهنگ و هنر (میراث فرهنگی کنونی) درآمد و اکنون مدیریت کارگاه قلمزنی میراث فرهنگی را به عهده دارد. همچنین در دانشگاه سوره و در دانشکده‌ی میراث فرهنگی و گردشگری مشغول به تدریس است. آثار استاد فیتاستیان در موزه‌ی چهل‌ستون اصفهان، موزه‌ی هنرهای ملی ایران و میراث فرهنگی نگهداری می‌شود.

استاد محمدرضا پوشیده‌ی نامجو متولد 1322-رشت

از 10 سالگی فراگیری قلمزنی را نزد استاد علاقه‌مندان شروع کرد. سپس تحت نظارت استاد دهنوی آن را ادامه داد. 15 ساله بود که قلمزنی را به‌طور مستقل آغاز کرد. در سال 1347 به استخدام وزارت فرهنگ و هنر- میراث فرهنگی کنونی درآمد و تاکنون در این سِمُت مشغول به کار است. او آثاری را با تلفیق روش و نقوش دوران ساسانی، صفوی و سلجوقی خلق کرده است. این آثار زیبا و نفیس در موزه‌ی بهارستان و میراث فرهنگی نگهداری می‌شود. از ابتکارات استاد نامجو در هنر قلمزنی روش به کارگیری و استفاده از قلم‌ها در اجرای نقوش خط و خوشنویسی است.

استاد از سال 1364 در دانشگاه هنر و دانشکده هنر الزهرا مشغول به تدریس بوده و در تعداد زیادی از نمایشگاه نیز شرکت داشته است. ایشان در سال 1378 با حضور در بخش هنرهای قرآنی در نمایشگاه بین‌المللی قرآن، لق «خادم قرآن» را به خود اختصاص دادند.

منابع :گاردنر، هلن، فرامرزی، محمد تقی، هنر در گذر زمان

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون