تاریخچه هنر میناکاری

هنر ایرانی در طول تاریخ فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته است که گاه هنرمند ایرانی هنر کشورهای دیگر را جذب و با فرهنگ خود هماهنگ و همخوان کرده و گاه نیز بالعکس، فرهنگ ایرانی الگویی برای دیگر جوامع قرار گرفته است. که هنر میناکاری هم در طول تاریخ از این فراز و نشیب‌ها در امان نمانده است و در طول تاریخ در ایران و جهان دستخوش تغییرات زیادی قرار گرفته است. فروشگاه اینترنتی پرنون در این مقاله به‌طور کامل در دو بخش به تاریخچه هنر میناکاری در ایران و جهان پرداخته است.

تاریخچه میناکاری در جهان

قبل از میلاد مسیح، میناکاری هنری حسی-ذاتی بود که منشا اعتقادی در میان اقوام مختلف داشت. پیشینه این هنر به مهارت هنرمندان مصری در استفاده از لعاب شیشه‌ای بر روی برخی از اشیا باز می‌گردد. قدیم‌ترین نمونه به جا مانده، مهره‎ای از جنس طلا متعلق به تمدن میسنی حدود 1450 ق.م. (قبل از میلاد) است که با لعاب آبی‌رنگ، میناکاری و تزئین شده است.

یونانیان حدود قرن ششم قبل از میلاد با میناکاری آشنا شدند و با استفاده از این روش، زیورآلاتی را که به‌وسیله ملیله‌‌کاری با سیم‌های بسیار نازک طلا و نقره ساخته ‌می‌شد با لعاب مینا تزئین کردند.

هنرمندان سلتی در 400 ق.م. نیز میناکاری را در جواهرسازی به کار بردند و این هنر تا زمان سلطه امپراتوری روم بر این سرزمین رواج داشت. رومیان نیز علاوه بر تزئین زیورآلات با سنگ‌های قیمتی تراش‌خورده، از میناکاری برای آرایش مدال‌ها و قطعات بزرگ جواهرات استفاده می‌کردند.

تصویر 1: نمونه‌ای گوشواره مسی میناکاری قدیمی

پس از میلاد مسیح، آثار میناکاری متعلق به دوره بیزانس به اوج خود رسید. در قرن هشتم تا دوازدهم میلادی که با رنگ‌های خالص و نقوش گیاهی بر روی طلای ناب کار شده‌اند، نشان‌دهنده حد اعلای این هنر در قرون‌وسطی است.

تحولات چشمگیر و شیوه‌های جدید هنر میناکاری در دوران رنسانس به اوج خود رسید. در قرن هفدهم میلادی از شیوه نقاشی با رنگ‌های مینایی برای تزئین اشیا کوچک قیمتی استفاده می‌شد و در قرن هجدهم میلادی بسیاری از ساعت‌سازان انگلیسی، صفحات میناکاری شده را برای ساعت‌های مختلف استفاده می‌کردند. رواج شیوه‌های صنعتی مانند استفاده از کوره‌های پیشرفته، طرح‌های آماده چاپی که بر روی زمینه مینایی سفید برگردانده و با رنگ‌های مینایی تزئین و طلاکاری می‌شد، هنرمندان را قادر ساخت تا در زمان کوتاه‌تر آثار متنوع تولید نمایند.

استفاده از فلز مس به‌جای طلا و به‌کارگیری طرح‌های آماده چاپی که در چند نوبت قابل‌استفاده بودند باعث شد آثار مینایی تولیدشده به‌وفور در دسترس عموم قرار گیرد. در این میان جعبه‌های کوچک انفیه‌دان که طرح بسیاری از آن‌ها یادآور تاریخ یا مکان ویژه‌ای بود در زمره معمول‌ترین آثار به‌جامانده قرن هجدهم میلادی هستند.

تصویر 2: میناکاری روی طلا

هنرمندان غربی در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی قادر به استفاده از لعاب مینا بر روی فلز آهن شدند و به‌این‌ترتیب میناکاری تجاری وارد مرحله جدیدی شد، چنان‌که در این دوران از هنر مذکور برای تزئین وسایل منزل اعم از ظروف فلزی آشپزخانه تا وسایل حمام استفاده می‌شد.

درخشش هنر میناکاری شرق دور که از قرن چهاردهم میلادی در چین آغاز شده و تا قرن هجدهم میلادی به اوج خود رسیده بود تاکنون سهم مهمی از صنعت آن کشور را به خود اختصاص داده است. اشیا زینتی و آثار کاربردی به‌جامانده از این هنر در دوره‌های مختلف به‌خوبی نمایانگر تکامل و درخشش هنر میناکاری چین هستند.

در دوران معاصر، جواهرسازان و هنرمندان شیوه‌های خاص خود را برای استفاده از روش‌های متنوع میناکاری دنبال کرده، در بیشتر موارد برای تزئین اشیا نقره‌ای یا مسی از رنگ‌های مات و طرح‌های هندسی استفاده می‌کنند.

میناکاری در دوران معاصر متعلق به افراد خاص نبوده و پیشرفت‌های نوین صنعتی مانند استفاده از کوره‌های برقی خانگی، دسترسی آسان به مواد اولیه و ابزار کار، زمینه را برای بهره‌گیری اشخاص علاقه‌مند به این هنر فراهم آورده است.

تصویر 3: کاسه میناکاری

تاریخچه میناکاری در ایران

میناکاری از هنرهای ظریف و قابل‌توجه است که در بین هنرهای دستی ایران مقام خاصی دارد. چنان‌که گفته شد پیشینه این هنر به دوران مصر باستان برمی‌گردد اما نخستین مینای ایرانی به شکل مهره‌های غلتان مربوطه به هنر کاسی‌ها (هزاره دوم قبل از میلاد) در لرستان است و با توجه به عدم رابطه فرهنگی بین اقوام ساکن در زاگرس و دره نیل، می‌توان چنین استنباط کرد که پیدایش میناسازی ایران مستقل از هنر مصر بوده است.

نمونه‌های اولیه هنر میناکاری را می‌توان در آثار به‌دست آمده از حفاری‌های حسنلو در آذربایجان به‌صورت شش عدد مهره گردنبند شیشه‌ای مشاهده کرد که مربوط به سال‌های 900 الی 800 ق.م. بوده و بر روی آن‌ها نقوش مینایی درخت دیده می‌شود. در زمره آثار دیگر می‌توان به یک صلیب طلایی از گنجینه «زیویه» کردستان اشاره کرد که سطوح آن با خمیر شیشه‌رنگی تزئین شده و بر روی مهره‌ها، نقش چشم به رنگ‌های نخودی، آبی کم‌رنگ، آبی سیر و قهوه‎ای دیده می‌‎‎شود.

آثار سفالین و شیشه‌ای تزئین شده با لعاب‌های فلزی که از روزگار هخامنشیان به‌دست آمده نشان می‌دهد که صنعتگران آن عصر با خاصیت رنگ دهی اکسیدهای فلزی در برابر حرارت، ایجاد مینا و استفاده آن بر روی اشیا آشنایی داشتند.

تزئین روی فلز در زمان اشکانیان نیز هنری معمول و مرسوم بوده که تا عصر ساسانیان نیز رواج داشت، برای مثال می‌توان از آثاری چون آجرهای میناکاری دیوارهای شوش با نقوش سربازان و حیوانات، دو دستبند طلا مزین به مینا آبی و مشهورترین آن‌ها جام خسرو که با سنگ‌های قیمتی مینا تزئین شده، نام برد.

میناکاری در صدر اسلام رواج چندانی نداشت چرا که هنر ایران در این زمان بیشتر به تزئین کتب اسلامی محدود بود. ممنوعیت استفاده از فلزات گران‌بها مانند طلا و نقره باعث شد فلزکاران به ساخت وسایل مسی و برنجی نظیر هاون، لگن و شمعدان روی آورده و آن‌ها را با قلم حکاکی کرده یا با نقره به شیوه میناکاری با نقوش گل و تاک همراه خط کوفی تزئین نمایند.

ساخت صنایع دستی میناکاری در زمان سلجوقیان رواج بسیار داشت و موصل و دمشق از مراکز عمده تهیه آن به شمار می‌رفتند. سلجوقیان دارای ظرف طلا و نقره فراوان بوده و در فلزکاری به‌خصوص میناکاری مهارت خاصی داشتند. یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های میناکاری اسلامی، بشقاب برنزی مزین به مینای چند رنگ با تصاویر انسان، پرنده و حیوان است که داخل اشکال ترنجی قرار گرفته و با درخت نخل و تصاویر رقاصه‌ها تزئین شده است. نام صاحب بشقاب «سلطان رکن‌الدوله داوود ارتقی» که در شمال عراق حکومت می‌کرده نیز بر آن حک شده است.

کتیبه‌های ظریف کوفی یکی دیگر از خصایص فلزکاری سلجوقیان است و بهترین نمونه آن «سینی ارسلان» بوده که نام هنرمند سازنده «حسن الکاشانی» به خط کوفی بر روی آن نقش بسته است. شکل سینی مدور و پشت آن کاملا ساده است و داخل لبه سینی و در وسط آن کتیبه‌ای به خط کوفی حک شده است. زمینه کتیبه کوفی، طرحی از گل‌های پنج پر و هفت پر است و در بالای حاشیه، یک جفت غاز رو‌به‌روی یکدیگر نقش ‌شده‌اند و در قسمت پایین، دو بز کوهی بالدار دیده می‌شوند.

در دوران مغول با استفاده از علم شیمی سبک جدیدی در هنر میناکاری به وجود آمد. میناکاران این دوره دست به ابداعات تازه‌ای در زمینه طراحی زدند و تصاویری که چهره و لباس ایرانیان را داشت جایگزین تصاویر عربی شد. این شیوه در ترصیع فلز دوره تیموریان به اوج خود رسید که نمونه‌های آن بر درها و چلچراغ‌های کاخ تیمور مشاهده می‌شود.

زمینه و جهت هنر میناکاری در دوران صفویه تغییر یافت و نقوش استفاده شده بر روی اشیا عمدتا به مجالس بزم درباریان، مجالس شکار یا اسب‌سواران اختصاص یافت. ترکیبات مینا از دوره صفویه تاکنون تغییر نیافته و ایرانیان آن عصر که در پدید آوردن رنگ‌های گوناگون مهارت داشتند از رنگ سفید برای زمینه، رنگ سبز شفاف، فیروزه‌ای و آبی لاجوردی باکیفیت استفاده می‌کردند و هیچ‌گاه رنگ قرمز را در تزئین اشیا به کار نمی‌بردند. طرح‌های این دوره غالبا بر مبنای نقش‌های اسلیمی و ختایی بود که بر زمینه مس و گاهی طلا و نقره به‌صورت اشیا مختلف ساخته می‌شد. شادرن جهانگرد فرانسوی در سفرنامه خود به قاشق‌های بزرگ زرین مینایی اشاره کرده که مشتمل بر طرحی از پرندگان و حیوانات بر زمینه گل‌وبوته به رنگ آبی کم‌رنگ، سبز و زرد بوده است.

میناکاری دوران قاجار بیشتر در زمینه‌های برجسته طلا و نقره و به کار می‌رفت که با گوهر، عاج، یشم، یاقوت، لعل و زمرد تزئین می‌شد. میناهای بسیار ظریف این دوران که زمره اولین میناهای ایرانی امضادار به شمار می‌روند با رنگ‌آمیزی زیبای آبی، سبز، سفید، صورتی و قهوه‌ای بر روی قلیان، جام‌های پایه‌دار، ابریق، لگن، شمشیر، قاب آیینه، جعبه، اشکدان، عطردان و گوشواره یا ساخت ضریح و لوحه‌هایی جهت نصب در اماکن متبرکه استفاده می‌شد.

تصویر 4: بشقاب مینا دوره قاجار

بعد از سقوط قاجار به‌تدریج از رونق و رواج این هنر کاسته شد تا این‌که در ابتدای سلطنت رضاشاه، فردی آلمانی به نام «مارتین» موسسه‌ای در شهر اصفهان ایجاد کرد و با کمک هنرمندان با ذوق ایرانی ساخت مینا روی نقره و با نقوش ختایی و اسلیمی و رنگ‌های اروپایی آغاز شد. بار دیگر هنر مینا اعتبار و اهمیت گذشته خود را باز یافت و به دوران طلایی خود رجعت نمود و وزارت فرهنگ و هنر وقت در سال 1331 شمسی به‌منظور اشاعه و ترویج بیشتر میناسازی و شناساندن هنرمندان میناساز ایران به جهانیان، کارگاه میناسازی را در آن وزارت‌خانه تاسیس کرد.

امروزه اصفهان تنها شهری است که در ایران که در آن هنر میناکاری همچنان در اوج خود باقی‌مانده است.

تصویر 5: شیرینی‌خوری میناکاری

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: کتاب میناکاری روی فلز

لطفا دیگاه خود را درباره این مطلب بیان کنید