هنر گره چینی

گره چینی یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که در روی اشیا‌ءهای مختلف فلزی، چوبی و کاشی انجام می‌شود. هنر گره‌ چینی در دوره صفویه به اوج خود رسید که در آثار به جا مانده از آن دوره مانند مساجد و کاخ‌ها قابل مشاهده است. ما در این مطلب قصد داریم شما را به طور کامل با این هنر اصیل و چشم‌نواز آشنا کنیم و کاربرد گره‌ چینی در هنرهای مختلف را شرح دهیم.

گره چینی چیست؟

گره چینی سنتی به تقسیم‌بندی هندسی گفته می‌شود که این تقسیم‌بندی شکل‌های مشخص و معین دارد به طوری که هیچ‌گاه قطعات بزرگ پدید نمی‌آیند و حداکثر نسبت کوچک‌ترین واحد تقسیم به بزرگ‌ترین واحد بیش از یک به هشت نیست.

گره چینی سازمان‌دهی سطوح دو یا سه‌بعدی به وسیله خطوط مستقیم به صورت هندسی با قواعد مشخص است که ایجاد اشکالی به نام گره می‌نماید و قابلیت تکرار دارد. اولین نکته قابل ذکر در گره آن است که هر گره در زمینه مخصوص به خود محدود می‌شود؛ یعنی به وجود آمدن شکل گره از ایجاد زمینه آن جدا نیست و اولین مرحله ترسیم گره، بستن زمینه (قاب) گره است و سپس آلت‌های گره در این زمینه به وجود می‌آیند و به آن محدود می‌شوند.

گره چینی یکی از هنرهای ظریفی است که مبتنی بر تقسیم هندسی فضا است و با قواعدی معین و با استفاده از خطوط مستقیم شکل می‌پذیرد و آلات گره را به وجود می‌آورد. هنر گره چینی بر روی کلیه‌ی سطوح مسطح و منحنی قابل‌اجرا است و در هنرهای مرتبط با چوب، فلز، معماری نقاشی و کتاب‌آرایی کاربرد دارد.

انواع طرح و آلت‌های هنر گره چینی

آلت گره در واقع واحد کار گره‌سازی است که در هر زمینه‌ای جنس خاص خود و اشکال متناسب با آن زمینه را دارد. در نتیجه گره‌ها از ترکیب تعدادی نقش‌مایه‌های گوناگون به وجود می‌آیند و هر گره بر اساس همین نقش‌مایه‌ها نام‌گذاری شده است.

شکل آلت‌های گره در زمینه باید کامل و منظم باشد و در محدود شدن به کناره زمینه به صورت یک دوم (2/1) و در کنج زمینه به صورت یک‌چهارم (4/1) آلت نیز می‌توانند قرار گیرند که امتداد آن‌ها همان خطوط به وجود آورنده گره‌ها باشد.

سازمان‌دهی فضایی در گره چینی بر اساس خطوط پنهان اصلی آن‌ها را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد که عبارتند از:

• زیر نقش شطرنجی (راست‌گوشه)
• چلیپا (مثلثی)
• خط رمزدار (دایره‌های متداخل)

رسم نقوش گره را برحسب آن که به چه عنصری شباهت دارد را می‌توان به دسته‌های گیاهی، حیوانی، اشیا، ستارگان، کرات و اشکال انتزاعی تقسیم کرد.

مجموعه‌ی این اشکال، فرم‌هایی کارآمد و آزموده شده‌اند که استادکاران تمایل بیشتری به استفاده از آن‌ها داشته‌اند. این اشکال اساس شناخت ترسیم و کاربرد گره‌ها را تشکیل می‌دهند.

کاربرد گره چینی در معماری و هنرهای تزئینی

هنر گره‌سازی علاوه‌بر معماری در اغلب هنرهای سنتی و صنایع‌دستی از قبیل؛ سنگ‌تراشی، خاتم‌کاری، فلزکاری، معرق، قلمکار، نقاشی، صحافی، منبت، درودگری، قلمزنی و غیره کاربرد دارد.

گره چینی به دلیل سازمان‌دهی سطوح دوبعدی و سه‌بعدی به وفور در تزئینات وابسته به معماری و هنرهای تزئینی استفاده شده است. دارا بودن خطوط مستقیم در ساختار، دارا بودن نظم و قواعد مشخص در آفرینش قابلیت تکرار همگی دلایل مؤثری در کاربرد گره‌چینی در زمینه‌های مختلف هنری است.

در ادامه به کاربرد گره چینی در هنرهای مختلف از جمله معماری و هنرهای تزئینی پرداخته شده است.

گره چینی در درودگری

از گره‌های معمول در معماری در درودگری نیز استفاده می‌شود، آن‌ها در منبت‌کاری استفاده می‌شوند اما گره‌های مورد استفاده در مشبک‌کاری اصول و ضوابط خاص خود را دارند و با انواع گره‌های بنائی متفاوت هستند به همین دلیل این گروه از گره‌ها به گره‌های درودگران معروف هستند.

این طرح‌ها شامل یک شمسه چندضلعی در وسط بوده و چند شکل هندسی دیگر در اطراف به نحوی ترسیم‌شده تا بتوانند فضا را پر نمایند. اگر چه شمسه و چندضلعی‌های گره‌چینی می‌تواند دارای هر تعداد ضلع بوده و به عبارتی بر مبنای هر عدد باشند اما در این طرح‌ها، شمسه و چند ضلعی‌ها فقط بر اساس اعداد خاص رسم شده‌اند.

بدون شک اجرای این فن بر اساس اعداد این اشکال، بیانی برای بیان مضامین عرفانی آن‌ها بوده است که این استدلال مجددا دلیلی است بر رد نظریه‌های مبتنی بر تزئینی بودن گره چینی چرا که این طرح‌ها با معرفت صفویه مرتبط بوده است.

گره چینی در معماری

به طور کلی تزئینات معماری دو وجه عمده‌ی کاربردی (مادی) و مفهومی (معنایی) دارند. در بُعد کاربردی نوع مصالح، ابزار و وسایل، روش‌های اجرا، محل و مکان اجرا و کمیت فیزیکی مدنظر است.

اما از لحاظ معنایی تزئین در هنر اسلامی برای بیان فضای قدسی است و همواره هنرمندان کوشیده‌اند تا ماده را به سوی ساحت معنا سوق دهند.

بخشی از این تزئینات همان نقوش گره چینی هستند که در معماری به دو زمینه قابل تقسیم است که عبارتند از:

• گره‌سازی در اندود
• گره‌سازی در آمود

گره‌سازی در اندود

اندود به دو صورت کاربرد دارد، حد فاصل سفت‌کاری و روکاری بنا و دیگری خود نقش روکاری بنا را دارد. مثل کاه‌گل که گاه به عنوان پوشش نهایی روی نما می‌آید. اندودها انواع گوناگونی دارند که عبارتند از:

• کاه‌گل
• ساروج
• گچ
• چوب
• رنگ
• و...

به این صورت بافت یکنواخت اندود به سطحی برای هنرنمایی و بروز خلاقیت هنرمند تبدیل می‌شود. در معماری ایرانی آمود تنها معماری صِرف نیست بلکه نوعی ضرورت است که با زیبایی در هم می‌آمیزد مانند؛ قطاربندی بر روی کلاف‎های سرتاسری بنا، روسازی‌های آجری، سنگی و کاشی در نماهای بیرونی و درونی که به منظور عایق‌کاری، حفاظت و آرایش بنا صورت می‌گیرد.

گره‌سازی در آمود

در وقع آمود، تزئینات الحاقی است که جدا از ساخت بنا اجرا و سپس به آن الحاق می‌شود و یا در خود بدنه کار می‌شود. بیشترین کاربرد گره چینی در میان این هنرها دیده می‌شود.

بسیاری از محققین مبدأ پیدایش گره چینی را از چنین بستری می‌دانند. در توصیف کاربندی این تعریف آورده شده که کاربندی پوششی است که در زیر اتاق اجرا می‌شود و از ترکیب قوس و ستاره به وجود می‌آید که به مجموع این اشکال هندسی و فضایی مقرنس، رسمی‌بندی، یزدی‌بندی و کاسه‌سازی می‌گویند.

زمینه‌های کاربندی می‌تواند مربع، مستطیل، دایره، هشت‌ضلعی، کشکولی، نگینی، هشت و نیم هشت باشد. این توصیف نشان می‌دهد کاربندی و زیرمجموعه‌های آن کاملا متکی به نقوش گره چینی است.

گره در خاتم‌کاری

در قرن هشت هجری نوعی خاتم در اشکال شش‌ضلعی و چهارضلعی که از چوب‌های سیاه‌وسفید ساخته شده بود به ایران آورده شد سپس هنرمندان ایرانی اشکال چندضلعی هشت پر، ده پر و دوازده پر به طرح‌ها افزودند.

این هنر در عصر صفوی رونق فراوان داشت. در خاتم‌کاری هر یک از آلات یک گره‌ی بزرگ، خود یک زمینه‌ی گره کوچک است. در واقع گره‌سازی در خاتم‌کاری نوعی گره اندر گره است که در سایر هنرهایی که با گره سر و کار دارند کمتر دیده می‌شود.

گره در سایر هنرهای تزئینی

یکی از روش‌های تزئین در فلزکاری، میناکاری، قلمزنی و حتی قالی‌بافی استفاده از گره می‌باشد که در کنار نقوش حیوانی، گیاهی و انسانی به کار برده می‌شود اما دلیل استفاده بیشتر از نقوش منحنی‌الخط در این هنرها نسبت به آجر و کاشی‌کاری، سهولت بیشتر در اجرا است.

نمونه‌های این هنر در انواع ظروف فلزی همچنین در ایوان طلای صحن نو یا ایوان ناصری حرم امام رضا (ع) می‌توان دید که از پوشش فلز و طلا است و از هنر گره‌سازی در ابعاد گسترده استفاده شده است.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.