شیشه‌ گری دستی یا فوتی

شیشه جسمی است شفاف و شکننده یا به عبارتی می‌توان گفت شیشه مایعی است که سفت شده است که این مایع را در قالب می‌ریزند و در کوره قرار می‌دهند. از آنجا که شیشه دارای شکل هندسی نیست، با روش‌های مختلف می‌توان آن را به شکل دلخواه در آورد که به این فن، شیشه‌گری می‌گویند. شیشه‌گری به دو روش صنعتی و دستی انجام می‌شود که هدف فروشگاه پرنون در این نوشته معرفی شیشه‌گری دستی که به آن هنر فوتی یا هنر دمیدن هم گفته می‌شود، می‌باشد که ابتدا به معرفی شیشه پرداخته شده و در ادامه 20 مرحله تولید یک محصول با روش شیشه‌گری دستی توضیح داده شده است.

تعریف شیشه

شیشه در حالت ذوب قابلیت شکل‌پذیری به‌صورت مسطح و حجمی داشته و پس از سرد شدن، به‌صورت جامد، سخت، شکننده و شفاف می‌شود. در سطح شیشه می‌توان با تراش، نقاشی، شیوه‌های مات‌سازی، آبگز کردن و روش‌های ساخت دو پوست و سه پوست، انواع طرح‌ها را اجرا کرد.

با استفاده از ترکیب اکسیدهای فلزی و مواد ترکیبی نیز انواع رنگ‌های لاجوردی، بنفش تا سیاه، آبی تا سبز آبی و قرمز را در خمیر شیشه به‌وجود می‌آورند. همچنین می‌توان با انواع رنگ‌ها روی سطح شیشه را نقاشی کرد. آرایه‌های مختلف فلزی ازجمله مس و آهن را برای تزئین روی شیشه به کار می‌گیرند.

شیشه به دلیل توانایی نگهداری مواد، بزرگ‌نمایی، تحمل دمای بالا، عبور دادن نور، پوشش حفاظتی و قابلیت‌های تزئینی همواره مورد توجه قرار داشته است. از این ماده انواع محصولات خانگی معمولی (مانند؛ بشقاب، دیس، گلدان و غیره)، شیشه‌های نشکن، کریستال، بطری و محصولات صنعتی تولید شده و گستره‌ی وسیعی از زندگی بشر را پوشش می‌دهد.

تصویر 1: شیشه

ابزار و وسایل کار مورد نیاز در شیشه‌گری دستی

ابزار و وسایل کار در یک کارگاه شیشه‌گری را وسایل ساده‌ای تشکیل می‌دهد که عباتند از:

• لوله دَم: لوله‌ای است فولادی به طول تقریبی 100 تا 150 سانتی‌متر و به قطر 2/5 سانتی‌متر می‌باشد که بالای آن را روکش چوبی می‌دهند. به این وسیله، فوتک نیز می‌گویند.

تصویر 2: لوله دَم در شیشه‌گری

• سنگ کار: شمش مستطیل شکلی از جنس آهن است که به‌صورت مسطح و به ابعاد تقریبی 30*20*2 سانتی‌متر که برای ورز دادن بارِ شیشه از آن استفاده می‌کنند.
• تیغ: کاردی شبیه به کارد آشپزخانه است ولی قوی‌تر از آن که معمولا برای بریدن و خش انداختن محل جداسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• قالب تخته: این وسیله که با اشکال مختلف ساخته می‌شود، مرکب از دو قطعه تخته‌ی چوبی است و در موارد خاصی مانند شکل دادن و کنترل پایه‌ی ظروف مورد استفاده قرار می‌گیرد و هنگام استفاده باید به‌طور مرتب خیس شود.
• تخته: وسیله‌ای از جنس چوب و در ابعاد مختلف است که بیشتر برای پرداختن لبه‌ها و کناره‌های ظروف و سایر محصولات شیشه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. این وسیله نیز باید موقع کار به‌طور دائم با آب خیس شود.
• قاشق: این وسیله که نقش قالب را دارد، از قطعه‌ای چوب استوانه‌ای شکل ساخته شده و در قسمت فوقانی آن حفره‌ای به‌صورت عرق‌چین خالی شده و به هنگام قرار گرفتن بار شیشه در داخل آن، به یکنواخت کردن و یکسان کردن ضخامت بار کمک می‌کند. هنگام کار قاشق باید دائما خیس نگه داشته شود.

تصویر 3: ابزار قاشق در ساخت شیشه دست‌ساز

• انبر: به انبرهای معمولی شباهت دارد و در اندازه‌های مختلف است. از خاصیت ارتجاعی آن در زمان کار استفاده می‌کنند.
• قیچی: این وسیله شباهت زیادی به قیچی معمولی دارد و از آن برای بریدن بار اضافی از واگیره و بریدن لبه‌ی ظروف و خش انداختن محل جداسازی محصول از دَم استفاده می‌شود.
• نیمکت شیشه‌گری (دستگاه): وسیله‌ای است که استادکار در حالت نشسته روی آن کار می‌کند و عبارت است از یک نیمکت و دو میله افقی در اطراف آن که به‌ ارتفاع تقریبی 30 سانتی‌متر از سطح میز نشیمن نیمکت تعبیه شده است.

در انتها به‌طور خلاصه ابزار و وسایل مورد استفاده در هنر شیشه‌گری دستی در شکل «1» نمایش داده شده است.

شکل 1: ابزار و وسایل در شیشه‌گری دستی

مراحل تولید شیشه‌گری دستی چگونه است؟

ساخت یک محصول شیشه‌ای به‌صورت دست‌ساز را می‌توان مشتمل بر 20 مرحله دانست که در ادامه مراحل مربوط به ساخت یک گلدان شیشه‌ای را برای شما توضیح دادیم که برای ساخت سایر ظروف شیشه‌ای به‌صورت دست‌ساز هم کم و بیش همین مراحل را انجام دهیم البته با مختصر تفاوتی که مربوط به خصوصیات آن ظرف می‌شود طی‌ می‌کنند.

مراحل ساخت یک گلدان به روش شیشه‌گری دستی عبارت‌اند از:

1- نوک لوله دَم را به آرامی در بار کوره و به اندازه‌ی کم فرو می‌برند و مقدار کمی می‌چرخانند تا کمی بار آن جمع شود. (منظور از بار ماده‌ی مناسب موجود در کوره است که از ترکیب سیلیس و شیشه خرده است)

تصویر 4: قرار دادن لوله دم در کوره

2- در این مرحله دَم را از کوره خارج کرده، در حالی‌که دور محور خود دم چرخانده می‌شود. دَم را در جهات مختلف گردش می‌دهند تا بار به اصطلاح شُره نکند و در قسمت سر دَم بماند.

3- در این مرحله باری که در قسمت سر دم ثابت مانده بر روی قطعه آهنی مسطح (سنگ کار) ورز می‌دهند و در نهایت قسمت انتهایی بار را نیز با سطح ساده شده تماس می‌دهند تا کمی سرد شود. این عمل را سنگ‌کاری می‌گویند.

تصویر 5: سنگ‌کاری

4- در این مرحله اندکی در دَم می‌دمند (فوت می‌کنند) و در نتیجه‌ی این کار، حباب کوچکی به قطر 7 تا 5 سانتی‌متر، به نام گوی اول در انتهای دَم ساخته می‌شود. تا خاتمه‌ی این مرحله ماده مذاب هنوز داغ و سرخ رنگ است. در مرحله‌ی پایانی ساخت حباب اولیه، لحظاتی صبر می‌کنند تا گوی سرد شود و از رنگ قرمز به رنگ بار اصلی شیشه برگردد.

تصویر 6: فوت کردن اولیه درلوله دَم

5- در این مرحله پس از این که گوی سرد شد، عینا مثل مرحله‌ی نخست گوی را داخل کوره فرو برده و کمی آن را در بار می‌چرخانند تا بار بیشتری بر روی حباب یا گوی اولیه جمع شود.

6- در این مرحله پس از این که لوله‌ی دم خارج شد، دقیقا همانند مرحله دوم، دَم را علاوه‌بر چرخش در محور خود دَم، در جهات مختلف نیز حرکت می‌دهند.

7- این مرحله اهمیت زیادی دارد و به این صورت انجام می‌شود که عبارت‌اند از:

پس از آن که اندکی در دَم دمیده شد و حباب بزرگ‌تر شد، آن را در داخل قاشق چوبی خیس قرار داده و می‌چرخانند. به این ترتیب علاوه‌بر آن که گوی تا حدودی سرد شده و از حالت خمیری درمی‌آید، کار دمیدن در مراحل بعد نیز ساده‌تر می‌شود و نهایتا موجب یکنواختی بیشتر شیشه از لحاظ ضخامت در تمام بدنه حباب می‌شود.

تصویر 7: قرار دادن حباب در داخل قاشق چوبی خیس

8- در این مرحله به نسبت درازی گردن ظرف تولیدی، انبر را به گلوگاه حباب نزدیک کرده و ضمن چرخاندن دَم به حول محور دَم، انبر را به طرف انتهایی حباب با فشار حرکت می‌دهند. این کار ممکن است به صورت ایستاده و با کمک وردست (کمک استادکار) و یا توسط خود استادکار به حالت نشسته و بر روی دستگاه صورت پذیرد.

تصویر 8: استاد کار شیشه‌گر در حال کار با انبر بر روی شیشه

این عمل موجب می‌شود در منطقه‌ای که انبر با بدنه‌ی حباب تماس دارد، هم شیشه فشرده‌تر شود و هم آن قسمت که گردن ظرف را تشکیل می‌دهد، سردتر و در نتیجه سخت‌تر شده و در مراحل بعدی که در دَم دمیده می‌شود، آن منطقه تغییر شکل چندانی نیابد و قطر آن ثابت بماند.

هر چه گردن ظرف بلندتر باشد، به همان میزان انبر در طول بیشتری از گلوگاه به طرف بدنه حرکت داده می‌شود و ضمن این کار، عمل دمیدن متناوب در دَم ادامه می‌یابد.

تصویر 9: استفاده از انبر در هنر شیشه‌گری

9- در این مرحله دقیقا درگلوگاه حباب و دَم، با انبر فشار بیشتری وارد می‌آید. به‌گونه‌ای که قطر آن منطقه به حدود قطر دَم برسد و شیاری واضح در آنجا ظاهر شود.

10- این مرحله، مرحله‌ای است که دمیدن نهایی به درون حباب انجام می‌شود و بنا به لزوم و مقدار حجم ظرف، در آن دمیده می‌شود. معمولا همزمان با آخرین فوت در دَم، کف حباب را با سطح صافی مماس می‌کنند تا سطح اتکا ظرف در زمان استفاده تامین شده و به هنگام مصرف از تعادل برخوردار باشد.

تصویر10: فوت کردن نهایی در لوله دَم

11- در این مرحله وردست با لوله دَم دیگری (در این حالت واگیره می‌گویند) به کمک استادکار آمده و واگیره را با فشار اندکی با کنترل استادکار دقیقا در وسط قسمت مسطح‌ شده‌ی کف حباب قرار می‌چسباند. اعمال فشار اندک باعث می‌شود که ته ظرف در قسمت مرکزی تا حدودی فرو رفته و عرق‌چین کوچکی در کف ظرف ایجاد شود که از نظر اصول طراحی صنعتی ایستایی ظرف هنگام مصرف دارای اهمیت زیادی است.

12- در این مرحله استادکار در حالی که دم را حول محور خود می‌چرخاند توسط کارد و نیز محل شیار مرحله نهم را خش می‌اندازد و سپس چند قطره آب سرد در محل خش می‌چکاند.

13- در این مرحله با ضربه‌ی مختصری که به دم وارد می‌شود، ظرف از محلی که با آب خیس شده از دَم جدا و به واگیره منتقل می‌شود.

14- در این مرحله ظرف شیشه‌ای به واگیره منتقل می‌شود و بعد به دهانه‌ی کوره و نهایتا به شعله نزدیک می‌شود تا محل جدا شده گرم و در نتیجه نرم شود. این عمل همواره با چرخش دَم حول محور خودش انجام می‌پذیرد.

15- در حالی‌که لبه و گلوگاه ظرف کاملا نرم، گداخته و قابل شکل‌پذیری است. استادکار انبر را در دهانه‌ی ظرف به‌صورت بسته وارد کرده و حین چرخاندن واگیره حول محور خودش، آرام آرام دهانه‌ی انبر را باز می‌کند تا قطر دهانه‌ی ظرف به حد مورد نظر برسد.

16- در این مرحله پرداخت لبه‌ی ظرف توسط انبر یا تخته انجام می‌شود و به تناسب برگشتگی لبه‌ی ظرف، میزان فشار انبر یا تخته تنظیم می‌شود.

تصویر 11: شکل دادن لبه ظرف با انبر

17- در این مرحله وردست به وسیله‌ی واگیره مقداری بار از کوره برمی‌دارد و کمی صبر می‌کند تا به حالت ریزش از واگیره، به پایین شُره کند، آنگاه با کمک قرار گرفتن از چرخش‌های جانبی و رو به پایین، طول و ضخامت بار را کنترل می‌کند.

18- در این مرحله با کنترل استاد کار، انتهای بار واگیره در محل مناسب به بدنه‌ی ظرف چسبانده می‌شود و به کمک قیچی از محل مناسب و مورد نظر استاد کار بریده می‌شود و بعد از چرخش مختصر دور محور دَم سر، دیگر بار قیچی می‌شود تا از یک سو آزاد و از سوی دیگر به بدنه محکم شود، سپس با انبر شکل پذیرفته و به بدنه محکم می‌شود.

تصویر 12: جدا کردن شیشه تولید شده از لوله دَم با قیچی

19- در این مرحله بعد از نصب دو سر دسته به بدنه، واگیره دور محور خود گردش می‌کند و در صورت لزوم در جهات دیگر نیز چرخانده می‌شود تا زمانی که بار کاملا سرد و سخت شود. اگر قرار باشد روی دسته تزئین شود، در همین مرحله انجام می‌گیرد.

20- مرحله‌ای است که همراه با واگیره به گرمخانه‌چی واگذار می‌شود، وی نیز کار را در محل مناسبی از گرمخانه هدایت می‌کند. با ضربه‌ی اندکی که به واگیره وارد می‌کند ظرف به آهستگی از آن جدا شده و در ته گرمخانه روی ماسه‌ی نرم می‌افتد.

شیشه‌ی ساخته شده باید حدود 48 ساعت در گرمخانه بماند و آهسته آهسته سرد شود. درجه‌ی حرارت گرمخانه در این مرحله حدود 500 درجه سانتی‌گراد است که آرام آرام تا 20 درجه کاهش می‌یابد، در غیر این صورت ظرف دچار شُک شده، ترک برداشته و متلاشی می‌شود.

بعد از ساختن شیشه می‌توان روی آن کارهای تکمیلی را انجام داد تا به زیبایی آن افزوده شود.

‌تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: شیشه‌گری دستی در ایران، آشنایی با صنایع دستی ایران

خوشحال می‌شویم نظرتان را درباره این مطلب بیان کنید و با دوستان خود به اشتراک بگذارید