- today
- perm_identity شیرین کریمی
- label صنایع دستی
- favorite 3 لایک
- remove_red_eye 1189 بازدید
- comment 2 دیدگاه
صنایعدستی گلستان به دلیل وجود قومیتهای مختلف از تنوع بالایی برخوردار است و زنان و مردان این استان با دستان هنرمند خود محصولات خارقالعادهای خلق میکنند. عواملی نظیر تنوع اقلیمی، وجود منابع طبیعی متعدد (مانند جنگلها، رودها، دشت و صحرا)، نوع فعالیت اقتصادی مبنی بر کشاورزی و دامداری، وجود اقوام گوناگون بومی و مهاجر (فارس، ترک، ترکمن، قزاق، بلوچ، سیستانی، خراسانی، شاهرودی، قزلباش، کرد) و جود هنرمندان و صنعتگران مستعد و با ذوق و سلیقه این استان سبب حفظ، احیا و تولید انواع هنرهای سنتی در مناطق مختلف استان گلستان گردیده است. مهمترین آنها عبارتند از:
با توجه به این که تمرکز اصلی فروشگاه اینترنتی پرنون، فروش صنایعدستی مناطق مختلف ایران است در این مطلب به طور کامل به معرفی صنایعدستی استان گلستان پرداخته شده است جهت آشنایی بیشتر با انواع صنایعدستی گلستان تا انتهای این مطلب با ما همراه باشید.
صنایعدستی ترکمندوزی گلستان
یکی از زیباترین و ظریفترین صنایعدستی ایرانی، ترکمندوزی گلستان (در لغت به معنای دوخت ترکمنی، به فارسی: ترکمندوزی گلستان) است که توسط ترکمنها ساخته شده است. ترکمنها قومیتی هستند که در شرق استان مازندران و شمال خراسان در ایران و همچنین در ترکمنستان و شمال غرب افغانستان زندگی میکنند.
زنان ترکمن آستین، شلوار، دور یقه و جلو را گلدوزی میکنند و روی لباسهای خود نقش پراکندهای میدوزند. این هنر در ایران قدمتی طولانی دارد. گلدوزی مصور ترکمنی از زمان سکاها (قرن هفتم قبل از میلاد تا قرن سوم قبل از میلاد) رایج بوده و در سایر دورهها همراه با سایر روشهای دوخت بسیار مورد استفاده قرار میگرفته است. دورههای اوج این هنر در دوره افشاریان (1736-1796)، زند (1751-1794) و قاجار (1789-1925) است.
ترکمن دوزی در قدیم روی ابریشم مشکی بود و نقش آن تمام زمینه را میپوشاند که معمولاً به روش خاصی با برگ دوخته میشد. نقوش مورد استفاده در ترکمن دوزی شامل ترنج، شمسی (آفتابگیر)، نقوش هندسی، گل و پرنده و غیره است. پارچههای مورد استفاده در ترکمن دوزی بیشتر پارچههای ابریشمی، نخی و پشمی به رنگهای مشکی، لاجوردی، زرد و قرمز است.
نخهای مورد استفاده در ترکمن دوزی نخهای ابریشمی رنگی در رنگهای لاجوردی، شرابی، زرد، سفید، سیاه، آبی، سبز و نارنجی است. دوزی ترکمنی بیشتر برای تزیین لباس در نقاط مختلف ترکمن صحرا استفاده میشود.
لبه یقه و همچنین لبه آستین با نقوش ظریف و ساده گلدوزی شده است. ارتفاع این لباسها به زیر میرسد. نقشهای متداولی که به صورت هنرمندانه روی شلوار دور مچ پا و همچنین دور کلاه زنانه گلدوزی میشود عبارتند از: گره، پنجه مرغ، گل، ساعت شنی و غیره. دختران این منطقه تا زمان ازدواج کلاه دوزی بر سر میگذارند و حتی پس از ازدواج نیز کلاههایی بر سر میگذارند که با نخ ابریشمی به رنگهای قرمز، زرد، آبی و مشکی گلدوزی شده است.
قالیبافی استان گلستان
رایجترین صنایعدستی استان گلستان، قالیبافی است که بیشتر توسط زنان ترکمن انجام میشود. فرش، قالیچه و قارچین (کیف دستی و کوله پشتی) یکی از مرغوبترین محصولات ترکمنستانی است که ذوق و خلاقیت سازندگان آن را به نمایش میگذارد.
جزئیات و دقت به کار رفته در این محصولات منجر به شاهکارهای بسیار زیبایی میشود. قرنها پیش، مارکوپولو، کاشف معروف، در ضبطهای خود از قالیهای ترکمنی یاد کرده است که گواه آن است که آن فرشها یکی از مشهورترین محصولات آسیای مرکزی بوده است. با این حال امروزه اطلاعات کمی در مورد تاریخچه این فرشها داریم. قدیمیترین فرش ترکمنی باقیمانده حدود 300 سال است.
فرشهای ترکمن معمولاً بر روی بافندگی افقی و به رنگ قهوهای تیره بافته میشود. تقریباً همه خانوادههای ترکمن دارای ماشین بافندگی هستند و فرش بخش عمدهای از درآمد آنها را تشکیل میدهد. نقوش و نقشها در هر قبیله متفاوت است. آنها بر اساس تخیل و حافظه بافندگان طراحی شدهاند و از نسلی به نسل دیگر منتقل میشوند.
برخی از رایجترین نقوش گلهای کوچک یا بزرگ، توتم پرندگان، غفاسه گول و مار گل (مدالیون مانند) و دیگر نقوش خاص هر قبیله است. محققین بیش از 800 نقوش ترکمنی را شناسایی کردهاند. گول نقوش اصلی فرش ترکمنی و لانه نمادین پرندگان است.
این یک شکل الماس است، لانه، جایی که تخمها گذاشته شده، جوجهها بیرون آمدهاند و زیر بالهای مادر خود پنهان میشوند. در دو طرف الماس، سر پرنده مادری را میبینیم که مراقب لانه است. اغلب فرشهای این منطقه یک حاشیه بزرگ و بسیاری از فرشهای کوچکتر دارند. بزرگترین حاشیه «اعلام» نام دارد.
در گویش محلی ترکمنی این کلمه به معنای رنگینکمان است. در بین اعلم نقش درختی به نام «داغ داران» را میبینیم. در فرهنگ مردم ترکمن این درخت را مقدس میدانند و توتم ها را از چوب درخت داغداران میبرند و به عنوان طلسم برای مقابله با آسیب یا مرگ استفاده میکنند. تکتک طرحها و نقشهای این فرشها ارتباط عمیقی بین مردم این منطقه و باورهایشان با طبیعت ایجاد میکند.
از قالیهای معروف این استان قالی ترکمن میباشد. ترکمنها در شکوفایی هنر این خطه با الهام از محیط زندگی خود، آفرینشهای مادی فراوانی همچون قالی را به نسل امروزی انتقال دادهاند.
ترکمنها به قالی، «هالی» میگویند که ماده اصلی فرش ترکمن، پشم است. زنان ترکمن پشم را معمولا با رنگهای گیاهی که ثابت و زیبا بودهاند رنگ میکردند اما امروزه بسیاری از آنها از رنگهای شیمیایی استفاده میکنند.
ترکمنها در رنگآمیزی پشم بیشتر از رنگ قرمز، سبز و زرد استفاده میکنند. زمینه اصلی قالی رنگ قرمز است. قالی ترکمن دستبافتی است پرزدار که از طریق درگیری پُرز و گره زدن بر تار و پودگذاری تهیه میشود.
آنها از گره متقارن استفاده میکنند که زمینهی آن، مرکب از تارهای عمودی و پودهای افقی است که بعد از هر رج بافت، زده میشود.
نمازلیق یا سجاده استان گلستان
نمازلیق، قالیچه کوچکی است که برای به جای آوردن نمازهای پنچگانه در روز، به کار میرود. ابعاد آن معمولا 120*80 یا 130*90 سانتیمتر است. سجاده با نقوش انتزاعی مثل درخت توت، جای پای شتر (ماری گل) و کعبهی مسلمین بافته میشود.
پلاسبافی
قالی بدون پُرز و از نوع فرشینههای گرهدار است که «مخمل» و «ماهوتی» نیز نامیده میشود و در مناطق مختلف استان به ویژه در شهرستان مینودشت، رامیان، کلاله و شهرها و روستاهای ترکمننشین بافته میشود.
قارچین یا پشتی
ترکمنها پشتی را «قارچین» میگویند و آن فرشینهای است که به نقوش مختلف مثل «گلین بارماق، آقسو، قولپاقی» بافته میشود. قارچینهای تولید شده در استان گلستان زیبایی منحصر به فردی دارند که در هیچ جای ایران همانند آنها را نخواهید یافت.
صنایعدستی پلاسبافی گلستان
پلاس، قالی بدون پُرز و از نوع فرشینههای گرهدار است که «مخمل» و «ماهوتی» نیز نامیده میشود و در مناطق مختلف استان به ویژه در شهرستان مینودشت، رامیان، کلاله و شهرها و روستاهای ترکمننشین بافته میشود.
بیشتر بخوانید: برای آشنایی بیشتر با انواع گلیم و نحوه بافت آن فقط کافی است به مطلب گلیمبافی مراجعه نمایید.
صنایعدستی گلیمبافی گلستان
گلیم، نوعی فرش بدون پُرز است که در ابعاد مختلف و مطابق سلیقه بافنده، بافته میشود و عمدتا برای پوشاندن اسب، زین است و خورجین به کار میرود. اندازه بزرگتر آن جهت پوشاندن کف اتاق استفاده میشود. نقش گلیم معمولا با طرحهای هندسی و خطوط مستقیم و شکسته شکل میگیرد. گلیمهایی که در استان گلستان بافته میشوند را میتوان در سه گروه تقسیمبندی کرد که عبارتاند از:
- گلیم ساده یا دورو یا تخت
- گلیم یک رو یا سوماک
- گلیمهای خاص یا گلیمهای یک رو ولی غیر سوماک
نمدمالی
نمد عمدتا برای پوشش کف خانه به کار میرود. نمد در میان ترکمنها انواع مختلفی براساس نوع کاربرد دارد.
هنگام تهیهی نمد، زنان فامیل در میدانگاه یا روستا جمع مىشوند تا خانوادهای را که قصد درست کردن نمد دارد، یارى دهند. در آغاز حصیرى بر زمین افکنده و پشمها را بر روی آن پهن مىکنند. زنى پشمهاى رنگین شده را با شانهاى آهنین که بر پایهاى چوبى (دیوانگ دارق) قرار دارد شانه مىکند و زنى آنها را جدا کرده و تکههاى دیگر مناسب را براى طرح نقش نمد کنار مىگذارد.
پس از انداختن طرحهاى رنگین با پشمهاى رنگ شده بر زمینه تیرهی پشمهاى سیاه یا قهوهاى، پشمها را خیس کرده و آن را با حصیر لوله مىکنند. ابتدا مردان آن را مىغلطانند تا پشم خیس شده فشرده شود. پس از باز کردن حصیر زنها پشم مرطوب و فشرده را لوله کرده و شروع به مالیدن مىکنند.
تعداد نمدمالان، بسته به بزرگى نمد، از چهار تا هشت نفر است. کار با تقلایى موزون و حرکت یکنواخت دستها آغاز مىشود. صداى کار و حرکت، صداى نفس بریده بریده، صداى دم و بازدم، آفتاب و گرما، حرکات آهنگین بازوان غرق در رنگ و پشم، کمر خمکردنها، به سرعت بلند شدنها و با ساعد و مچ بر نمد کوبیدن و ادامه این همه تا زمانى که رنگ و پشم، بر نمد بنشیند تا طرح جادویى شاخ قوچ چونان موجهاى یکنواخت دریاى متلاطم از میان باز و بسته شدنها و آب خوردنهاى نمد ظاهر شود، ادامه مىیابد.
نقش مرکزى نمد هر چه باشد، چشم شترى، عقرب رد، قوچ، تنها براى زمان کوتاهى واضح مىماند و به مرور پریدهرنگ و نامشخص مىشود. نمد را معمولاً براى استفاده شخصى تهیه مىکنند اما گاهی نیز به بازار نیز عرضه میکنند.
صنایعدستی ابریشمبافی گلستان
ابریشمبافی گلستان یکی از صنایع پر رونق و مهم این استان است که قدمتی طولانی دارد. گزارشهای تاریخی حاکی از آن است که این منطقه و شهر گرگان یکی از مراکز اصلی تولید ابریشم در دوره صفویه بوده است.
مناطق مختلف استان از جمله رامیان، مینودشت و ترکمنصحرا امروزه در تولید ابریشم مطرح هستند. ابریشمبافی فرآیندی است که با پرورش کرم ابریشم آغاز میشود و با بافت محصولات ختم میشود. تولید و رنگرزی نخ نیز فازهای میانی این فرآیند را تشکیل میدهد.
الیاف ابریشم، رنگ، نخهای طلا و نقره مواد اولیه صنعت ابریشمبافی دستی در استان گلستان است. در این استان پارچههای ابریشمی به سبک پارچههای ابریشمی چینی بافته میشود. الیاف ابریشم تار یا پود پارچه و نخ تار چهار یا پنج رشته است. از ابریشم جفت به عنوان پود نیز استفاده میشود. نخهای طلا و نقره نقش تزیینی در پارچه دارند.
ابریشمبافی در استان گلستان بر روی دستبافی انجام میشود. بافندگی غلتکی چوبی است که نخ ابریشم را محکم نگه میدارد و با پیچاندن تار دور آن و چیدن تارها برای بافندگی چارچوب اصلی در بافت پارچه ابریشمی را تشکیل میدهد. همچنین دارای قطعات و ابزارهای دیگری به نام غلتک، پدال، شانه، قرقره و پدال است.
برای به دست آوردن ابریشم و تولید الیاف برای بافت، ابتدا پیلههای کرم ابریشم را در دیگ آب جوش ریخته و مخلوط میکنند تا انتهای نخها پیدا شود. سپس ابریشم تمیز، پیچانده شده و به نخ تبدیل میشود. مرحله بعدی سفید شدن ابریشم به کمک خاکستر است که پس از آن این نخهای ابریشم سفید وارد مرحله رنگرزی میشود. آبی، قرمز، سبز و مشکی رنگهای رایج در صنعت ابریشمبافی هستند. امروزه برای رنگرزی الیاف ابریشم از رنگهای شیمیایی استفاده میشود اما در گذشته این کار با کمک رنگدانههای طبیعی گیاهی مانند ریواس، پوست گردو، پوست انار و ... انجام میشد. رنگهای گیاهی برای ابریشمبافی از پایداری، درخشندگی و کیفیت بسیار بالایی برخوردار بود که امروزه به دلیل گرانی قابل استفاده نیست.
در مرحله اول ابریشمبافی، آمادهسازی بافندگی یا اصطلاحاً تار بافی ضروری است. برای پارچههای ابریشمی از روش چله دوانی و قرقره استفاده میشود. هر 80 نخ تار در نظر گرفته میشود و برای بافت پارچه از دستگاه بافندگی استفاده میشود که 10 تار روی آن سوار میشود.
بیشتر بخوانید: استان گیلان یکی دیگر از استانهای شمالی ایران است که همانند استان گلستان صنایعدستی منحصر به خود را دارد جهت آشنایی با صنایعدستی این استان میتوانید به مطلب صنایعدستی گیلان مراجعه کنید.
رشتهها از آبششها و بین دندانههای شانه عبور میکنند. سپس بافت پارچه ابریشمی توسط بافنده با فشار دادن پدال آغاز میشود. این کار باعث باز شدن نخها میشود و اجازه میدهد پارچه از آنها عبور کند. بافنده پس از گذراندن یک ردیف پود، پارچه را محکم به پود میزند و سپس مرحله قبل تکرار میشود. این کار بر اساس یک الگوی از پیش طراحی شده انجام میشود.
اگرچه ابریشمبافی در استان گلستان از سبک کلی پیروی میکند، اما تفاوتهای جزئی بین طرح و رنگ محصولات در نقاط مختلف استان وجود دارد. به عنوان مثال بافتهای ترکمن بیشتر راهراه و حاشیهدار هستند اما بافندگان رامیان و مینودشت طرحهای چهارخانه و حاشیه را ترجیح میدهند.
پارچههای ابریشمی بسیار مورد استفاده قرار میگیرند. از این پارچهها برای دوخت لباسهای تمام ابریشم، روسری، شال، چادر، روبان ابریشمی، دستمال، حوله، رومیزی و ... استفاده میشود که البته امروزه به دلیل گرانی ابریشم دستبافت، استفاده از این پارچهها برای استفاده روزانه بهندرت رایج است. به همین دلیل بیشتر برای مراسمهای خاص مانند عروسی از پارچههای اصل استفاده میکنند. تنها در مناطق ترکمن نشین به دلیل اهمیت بالای حفظ سنتها و آدابورسوم، استفاده گسترده از این پارچهها همچنان رواج دارد.
امروزه بافندگان مختلف در نقاط مختلف استان گلستان به این هنر سنتی، اصیل و گرانبها مشغول هستند. در شهرستانهای رامیان و مینودشت بخشهایی از ترکمنهای صحرا از جمله روستاهای نزدیک کلاله مانند بایندر، پیشکمر، کازان غیه، شرلاق، دلی بوخاج و در منطقه جرگلان، روستای باقلاق تا حصارچه، تعداد زیادی از زنان مشغول هستند. در ابریشمبافی روستاهایی مانند النگ، شاهکوه (چهارباغ) و سرکلاته (کردکوی) نیز تا حدی در این صنعت فعال هستند.
از حدود یک قرن پیش، هنر و صنعت ابریشمبافی در مناطق شرق استان گلستان و متناسب با ویژگیهای اقلیمی به ویژه در شهرستانهای رامیان، مینودشت و کلاله به فعالیت خود ادامه میدهد. تهیه و تولید پارچههای ابریشمی مستلزم طی مراحل مختلف از جمله نوغانداری و نگهداری از تخم ابریشم جهت تولید پیله میباشد.
جاجیمبافی استان گلستان
جاجیم دستبافتی ضخیم و بدون پُرز از جنس ابریشم، پنبهای و دارای چلهکشی بلند بوده و به صورت راهراه با خطوط افقی در رنگهای متنوع و زیبا جهت مصارفی همچون: زیرانداز، پادری، لیف و پشتی استفاده میشود.
جاجیم به قالیچهای دستبافت با نقوش رنگارنگ، راهراه یا لوزی گفته میشود که در گذشته به عنوان پوشش کرسی استفاده میشده است. بسیار شبیه به پلاس و گلیم است، اما بافت پلاس شامل پارچههای رنگارنگ اضافی است که در جاجیم با نخهای پشمی ظریف و رنگارنگ جایگزین میشود. تفاوت جاجیم و گلیم در این است که جاجیم بر روی چهار بافنده جدا بافته میشود و سپس به یکدیگر متصل میشوند.
تارهای آن بیشتر از تارهای گلیمبافی است و از آنها نیز ریزتر است. نخ تار در جاجیمبافی رنگارنگ است که به نقش نهایی ادغام شده است. جاجیم شمع ندارد و دو طرف آن قابل استفاده است. عشایر عادت دارند از جاجیم به عنوان پوشش خود استفاده کنند. در گذشته جاجیم را برای پوشاندن تختها به کار میبردند که به آنجا (مکان) میگفتند.
آن پوشش را جیجم به معنای «محل همه» نامیدند که برای تلفظ آسانتر به تدریج به جاجیم تبدیل شد. تار جاجیم از پشمهای رنگارنگ و البته گاهی از ابریشمهای رنگارنگ درست میشود. از آنجایی که وفت ها در محصول نهایی پنهان میشوند، معمولاً از نخهای پنبهای سیاه یا خاکستری ساخته میشود. یکی دیگر از تفاوتهای جاجیم با بقیه بافتهها، تار آن است که برخلاف سایر هنرهای دستباف در محصول نهایی نمایان است.
بافت جاجیم متراکم است و تارهای آن آویزان است که جلوهای تسکیندهنده برای آن به ارمغان میآورد. برای بافتن جاجیم، بافندگی را در جای پهن میایستند و تا وسط تار را بالا میآورند، سپس شروع به جدا کردن تارها میکنند تا برای بافتن آماده شوند. جاجیم معمولاً به طول 10 تا 15 متر و عرض 15 تا 25 سانتیمتر بافته میشود.
پس از اتمام مراحل بافت، قطعات موردنظر از طریق برش و اتصال جیمهای آماده شده درست میشود. جاجیمبافی در اکثر مناطق روستایی ایران رواج دارد اما از نظر ترکیب رنگ یا نخ و ظرافت انگیزه در هر منطقه کمی متفاوت است. از مناطق معروف گلستان میتوان به روستای زیارت اشاره کرد. سالهاست که جاجیمبافی از مادران به دختران به ارث رسیده است. امروزه از جاجیم بهعنوان سجاده، سجاده، رومیزی، روکش کرسی، روکش مبل، درب منزل و یا به صورت ترکیبی با چرم در تولید آثار چرمی استفاده میشود.
مواد اولیه جاجیمبافی از پشم و پنبه بوده و ابزار مورد نیاز برای آن چرخ، شانه، ماسوره، ماکو و گورد میباشد.
هنر سوزندوزی استان گلستان
یکی از زیباترین و ظریفترین صنایعدستی ایرانی که توسط زنان ترکمن ساختهشده است. به آن سوزن سازی میگویند. این کار دستی نوعی گلدوزی با نقوش برجسته از دوختهای زرد و مشکی است که معمولاً روی پارچههای قرمز پررنگ میکشند. این صنعت به «کشته» یا «سیاه دوزی» نیز معروف است و بر اساس اسناد تاریخی قدمت آن به سماها میرسد.
نخ اصلی سوزن دوزی، ابریشم است اما در برخی مناطق از نخهای پشمی و آکریلیک استفاده میشود. نام سیاه دوزی به رنگ نخ ابریشم که مهمترین بخش این هنر سنتی را تشکیل میدهد، اشاره دارد. سوزندوزی مراحل مختلفی دارد مانند تهیه لایههای پارچه و دوخت، تعیین محدوده طرح، ریسندگی نخ، سیاه دوزی که با نخ ابریشم مشکی دوخت میکند، الوان دوزی که رنگارنگ میشود. کوک به سیاه دوزی دانه دوزی و سفید دوزی (دوخت سفید). زنان ترکمن برای تهیه سیاه دوزی پارچههای قرمز انتخاب میکنند.
هر دو رنگ و نقش این هنر، ریشه در باورها، سنتها و فرهنگ این منطقه دارد و هرکدام معنایی نمادین دارند. نقوش بیشتر هندسی و متقارن است و برای ساخت آنها از نخهای رنگشده طبیعی استفاده شده است. این گلدوزیها را میتوان برای انواع لباسهای سنتی مانند «چاربه»، نوعی لباس کوتاه، «کورته»، لباس بلند، «چکمان» که لباس مردانه است، کتی به نام «چابیت» و نوعی سرپوش به نام. "بوروک".
علاوه بر این، امروزه از پارچههایی که بر روی آنها سوزن وجود دارد، میتوان برای تزئین لبهها، یقه، دستبند، نیمتنه، شلوار و همچنین کیف و کوسن استفاده کرد. سیاه دوزی در دوره قاجاریه برجسته بود. برخی از محصولات این صنعت مانند شلوار ترکمنی جزء جدانشدنی جهیزیه دختران ترکمن بوده است.
برخی از دوختهایی که در سوزندوزی استفاده میشود عبارتاند از: کوژمه، پر یا پر، ساغه دوزی، قیما و ایلامه. نقوش سیاه دوزی نمادهای انتزاعی محیط طبیعی مانند گل نقش یا نوعی گل، ساری ایچیان، قیموغ، برمه چیگین، قوچان، تیرانا برون، چارقمغ است. امروزه بسیاری از زنان ترکمن در شهرهایی مانند گنبدکاووس، بندر ترکمان، گمیشان، آققلا و کلاله مشغول تمرین سوزان دوزی هستند.
سوزندوزی در استان گلستان عمدتاً در میان دو قوم ترکمن و بلوچ مشاهده میشود. سوزندوزی در میان اکثریت خانوادههای ساکن در مناطق ترکمننشین از سابقهای طولانی برخوردار است. آنها سوزندوزی را با استفاده از رنگهای متنوع و شاد بر روی یقه، سرآستین و حاشیههای جلوی پیراهنهای سنتی که به «دون» معروف است، انجام میدهند.
تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون
منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون
با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.
دیدگاه (2)