صنایع دستی هرمزگان

صنایع‌دستی هرمزگان بسیار گسترده است و دارای گونه‌های مختلفی است که توسط هنرمندان جنوب ایران تولید می‌شود. با توجه به این که تمرکز اصلی فروشگاه اینترنتی پرنون فروش و معرفی صنایع‌دستی ایران است در این مطلب از فروشگاه پرنون، به معرفی انواع صنایع‌دستی بندرعباس یا هرمزگان پرداخته شده است.

صنایع‌دستی بندرعباس

استان هرمزگان با توجه به بافت سنتی، آداب و رسوم خاص و فرهنگی غنی و ریشه‌دار از قدیم‌الایام بخش مهمی از انواع صنایع‌دستی را در خود جای داده و به همین جهت همواره در طول تاریخ مورد توجه محققان و تاریخ‌شناسان گوناگون قرار گرفته است. با در نظر گرفتن این مهم و در راستای اهداف برنامه‌های توسعه مدیریت صنایع‌دستی استان هرمزگان، برنامه‌ها و سیاست‌هایی را تعیین و اجرا نموده است.

هرچند که اجرای طرح‌های مصوب به همراه تنوع ارگان‌ها و سازمان‌هایی که به صورت موازی در امر صنایع‌دستی عمل می‌کنند، اشکالات مهم و جبران‌ناپذیری را به همراه داشته است. با تصویب تغییر شرکت سهامی صنایع‌دستی به سازمان صنایع‌دستی، یکپارچگی بیشتر و نتایج بس مفیدتری را در آینده شاهد خواهیم بود.

در هر صورت در برنامه‌های توسعه، این مدیریت اقدامات بسیاری را در بخش‌های مختلف آموزش، تحقیق و توسعه رشته‌های رو به زوال، توسعه مراکز آموزشی، توسعه رشته‌های آموزشی، اعطای مجوزهای لازم و تسهیلات و بسیاری از اقدامات جدی و زیربنایی دیگر به انجام رسانیده است که به صورت مدون در گزارش، پیوستِ مراتبِ طرح شده و دلایل عدم تحقق اهداف پیش‌بینی شده مورد بررسی قرار گرفته است.

انواع صنایع‌دستی هرمزگان

صنایع‌دستی بندرعباس با توجه به بافت سنتی این استان از تنوع گسترده‌ای برخوردار است و صنایع‌دستی منحصر به خود را دارد که در شهرها و روستاهای استان هرمزگان توسط زنان و مردان تولید می‌شود.

با توجه به این که گونه‌های مختلفی از صنایع‌دستی در این استان تولید می‌شود در ادامه به معرفی برخی از صنایع‌دستی و کارهای هنری استان هرمزگان پرداخته‌ایم.

محصولات سفالی

تولیدات سفالگران شهرستان میناب عمدتا ظروف سفالی است که برخی محصولات سفالی تولید شده توسط این هنرمندان عبارتند از:

• نوعی کوزه آب به نام جهله
• انواع گلدان
• قلیان
• سرقلیان
• اسفندسوز در باز
• قفسی (گشته‌سوز)

این ظروف سفالی بیشتر توسط ساکنین نواحی روستایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سفالگری در روستاهای حکمی، گوربند و شهوار از توابع شهرستان میناب و روستاهای لشتگان از توابع بندرعباس رواج دارد.

بافته‌های داری سنتی

بافته‌های داری سنتی شامل: قالی افشار، جاجیم، گبه، انواع گلیم، خورجین، نوعی روانداز با پُرزهای بلند به نام «خرسک» که گاهی به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

صنایع‌دستی بومی

در استان هرمزگان، صنایع‌دستی بومی از جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و سنت‌های مردم برخوردار می‌باشد به عنوان مثال رودوزی‌های سنتی که از جمله مهم‌ترین رشته‌های صنایع‌دستی این منطقه است. نکته دیگر این که در نظر داشتن موقعیت مرزی استان و رویارویی ساکنان مدرسه با فرهنگ‌های بیگانه، محفوظ ماندن این جایگاه و استفاده از صنایع‌دستی به ویژه در پوشش خانم‌ها بسیار ارزشمند است و حاکی از توجه و عنایت مردم استان به این‌گونه صنایع و حفظ نمادهای سنتی و بومی منطقه است.

حصیربافی

از حصیربافی به عنوان باید به عنوان رایج‌ترین و معمول‌ترین صنایع‌دستی استان هرمزگان نام برد چرا که ماده اولیه مورد نیاز حصیربافی، برگ درخت خرما بوده که به حد وفور در اختیار صنعتگران است. تولید انواع فرآورده‌های حصیری کاملا جنبه مصرفی دارد.

روستاهای میناب، بشاگرد، بندرلنگه و اطراف آن از مناطق مهم بافت حصیر است که اکثر کار آن توسط زنان و دختران منطقه صورت می‌گیرد. مواد اولیه مورد مصرف عبارتند از:

• برگ درخت خرما (پیش مُغ)
• ضایعات درخت خرما
• گیاهی به نام مور

حصیربافان میناب در روستاهای بهمنی، چلو، نصیرابی، محمودی و قاسم‌آباد ساکن هستند. محصولات حصیری مشتمل بر: سجاده حصیری، بادبزن، نوعی سبد حصیری گرد و دردار بلند جهت نگهداری البسه، نوعی زیرانداز به نام تک که در نواحی روستایی به منظور پوشاندن سقف خانه‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. درپوش کوزه، نوعی سینی گرد و بزرگ به نام سپ، دمکش، گلدان حصیری، ظروف میوه و ظروف نگهداری نان.

گلابتون‌دوزی

زردوزی که در مناطق مختلف ایران به «کم‌دوزی»، «گلدوزی»، «برودری دوزی» و «کمان‌دوزی» شهرت دارد در اکثر نقاط ایران رواج دارد و در استان هرمزگان به ویژه در شهرهای بندرلنگه، بندرعباس و میناب رونق بسیار دارد. از گلابتون‌دوزی برای تولیداتی نظیر دمپایی، شلوارهای زنانه، سرآستین، پیش‌سینه، دوریقه، لبه پرده، دیوارکوب، پشتی، کوسن، سجاده، جلد قرآن و تابلو استفاده می‌کنند.

 گلابتون با قدمتی بیش از دو هزار ساله نوعی گلدوزی سنتی هرمزگانی است. شورای جهانی صنایع‌دستی، هرمزگان را به دلیل تولیدات منحصر به فرد و بی‌بدیل خود به عنوان مرکز گلابتون ثبت کرده است.

گلابتون نیز مانند بسیاری از هنرهای گلدوزی به دست دختران و زنان جوان این خطه جنوبی ساخته می‌شود. از این رو می‌توان آن را یکی از برجسته‌ترین هنرهای هرمزگانی دانست که سبک زندگی، باورها و سنت‌های جنوب ایران را به نمایش می‌گذارد. ما کمتر خانواده‌ای را پیدا می‌کنیم که به نوعی با گلابتون ارتباط نداشته باشد. بیشتر دختران جوان حداقل چند ساعت از روز را به این کار اختصاص می‌دهند. این کار علاوه بر کمک به رشد اجتماعی و درآمدی به آن‌ها کمک می‌کند تا بخشی از اوقات فراغت خود را صرف ساخت این کاردستی زیبا کنند.

این کاردستی را گلابتون می‌نامند زیرا بیشتر با نخ طلایی که به گلابتون معروف است درست می‌شود؛ اما در هرمزگان به نام‌های دیگری نیز از جمله گلدوزی، کمدوزی، کماندوزی، برودریدوزی و زردوزی یاد می‌شود.

واژه کام یا کمان به قاب دایره‌ای چوبی یا حلقه گلدوزی اطلاق می‌شود که پارچه دور آن محکم کشیده می‌شود. ابزار اصلی گلابتون حلقه و سوزنی به نام قلاب است. نخ که معمولاً نخ فلزی در طلا یا نقره است، مهم‌ترین ماده گلابتون است. سطحی که گلابتون روی آن اجرا می‌شود معمولاً پارچه‌های کرپ بارنگ‌های ساده مانند زرد، سبز، مشکی، فیروزه‌ای، قرمز زرشکی و نارنجی است. گاهی اوقات از مواد دیگری مانند پولک یا مهره‌های شیشه‌ای کوچک نیز استفاده می‌شود.

از معروف‌ترین نقش‌ها و نقوش گلابتون می‌توان به اسلیمی و ختایی، بازوبندی، بوته روحی، محرماتی یا ستونی و بوته جقه اشاره کرد که بسیار مفصل است؛ و زمان‌بر است. پس از اتمام طرح مورد نظر، پارچه از حلقه جدا شده و به قسمت‌های مختلف لباس محلی مانند لبه‌های شلوار، یقه، دستبند یا نیم‌تنه دوخته می‌شود. امروزه کاربردهای جدیدی مانند روکش کوسن، تکیه‌گاه، دیوارکوب و قرآن کریم به چشم می‌خورد. شهرهایی مانند بندر لنگه، بندرعباس، میناب و روستاهای اطراف از مراکز مهم این هنر در هرمزگان هستند.

گرگوربافی

گرگور بافی نوعی صنایع‌دستی مخصوص شهرهای کنار دریا در جنوب ایران است. گرگورها که در گویش محلی هرمزگان «کلگر» نامیده می‌شوند، قفس‌هایی با گنبدی مانند بالا هستند و مانند قیف‌های یک طرفه عمل می‌کنند. از آن‌ها برای به دام انداختن ماهی‌ها استفاده می‌شود که وارد آن‌ها می‌شوند اما قادر به خروج نیستند. ماهیگیران از بقایای ماهی‌های دیگر یا شکار قبلی خود برای جذب ماهی به داخل گرگور استفاده می‌کنند. در گذشته گرگور را از شاخه‌های درخت نخل یا گز (تماریکس) می‌ساختند.

اکثر مراحل ساخت گرگورها به صورت دستی انجام می‌شود و هیچ ماشینی در کار نیست و تنها ابزار استفاده شده نوعی سیم برش است. گرگورها در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شوند که توسط خود ماهیگیران انتخاب می‌شود. به عنوان مثال، «لنج» که نوعی قایق تجاری است، جادار است و می‌تواند گرگورهای بزرگ را حمل کند، برخلاف قایق‌هایی که به دلیل فضای کم فقط گرگورهای کوچک را حمل می‌کنند. گرگورها تله‌های کارآمدی هستند که می‌توان از آن‌ها برای فریب دادن انواع ماهی‌ها استفاده کرد. نکته جالب دیگر در مورد گرگورها این است که می‌تواند ماهی‌هایی را به دام بیندازد که در اعماق حدود پنجاه یا شصت متری زندگی می‌کنند.

خوس‌دوزی

این هنر به کمک نوارهای نقره‌ای باریک و بر روی پارچه توری ریزبافت تجلی‌یافته و گاه ستاره‌هایی فلزی بر روی پارچه می‌نشانند و از آن برای تزئین مقنعه، دستار (چادر زنانه) استفاده می‌شود. پارچه مصرفی معمولا به رنگ‌های سیاه، سفید، سبز و زرشکی است که دور روی پارچه شکل یکسان دارند.

تولیدات صنایع‌دستی هرمزگان بیشتر برای مصارف محلی ایجاد می‌شود. خوس‌دوزی که نوعی گلدوزی است، یکی از آن‌ها است. خس دوزی از دوختن نوارهای نازک خس یا نقده بر روی پارچه‌های توری ظریف و ظریف تشکیل شده است. نوارها طوری چیده شده‌اند که نقوش و نقوش هندسی، خط شکسته، عربی، «دانهه» و «خشتی پایه‌بلند» را می‌سازند.

 خس‌دوزی یا خوس‌دوزی علاوه بر پارچه‌های توری روی مخمل نیز اجرا می‌شود. برای زدن بخیه‌ها روی مخمل از نوعی سوزن به نام شنیل استفاده می‌شود. تاریخچه خس دوزی برای ما معلوم نیست، اما مسلم است که این صنعت در زمان صفویه در بندرعباس و بلوچستان بسیار رواج داشته است. پس از صفویه تلاش‌هایی برای ارتقای این گلدوزی صورت گرفت که باعث شد محصولات آن به زیباترین شکل خود برسد.

خس‌دوزی بیشتر برای تزیین پرده توری، روسری توری (جلبیل) و چادر توری (معمولاً مشکی)، لباس عروس، روسری، روکش قرآن کریم، شلوار، ملافه، روکش کوسن، سرپوش، لباس، جلیقه زنانه کاربرد دارد.

نقوشی که بیشتر در خس دوزی استفاده می‌شود، ستاره‌های شش‌ضلعی، هشت‌ضلعی و دوازده ضلعی هستند. بقیه عبارتند از: «نه خشت»، «کندو عسل» یا شانه عسلی، «شش قلب» یا شش قلب، «خشت در خشت»، «ستارگان کوچک»، «حاشیه برگ انجیری»، «قلبی خالی»، «تک دوزی»، پور دوزی، گوشواره، نقش گل یا گل، گل فرفری، خرچنگ یا کاکاله، پروانه، عقرب، کاسه، طاووس، حاشیه قلب و حاشیه چشم گاو.

از آنجایی که نقوش در این کاردستی بسیار ساده است، نیازی به کشیدن آن بر روی پارچه نیست و سوزن‌کار به سلیقه خود بخیه‌ها را انجام می‌دهد. جلو و پشت پارچه هر دو یکسان به نظر می‌رسند و به خصوص براق به نظر می‌رسند. آن هم در صورتی که کار با ظرافت و منظمی انجام شود تا طرح در دو طرف پارچه ایجاد شود.

نخ‌های مورد استفاده در خوس‌دوزی طلایی یا نقره‌ای است و به نخ‌های خس معروف است. به همین دلیل این هنر دستی به «خوس دوزی» به معنای «دوخت خس» معروف است. گهگاه هنرمندان این منطقه خس دوزی را با صنایع‌دستی دیگری مانند گلابتون و پولک‌دوزی ترکیب کرده و محصولاتی منحصر به فرد خلق می‌کنند.

بادله‌دوزی

بادله‌دوزی یا تلی‌بافی عبارت است از به هم پیوستن چند نوع زری با یکدیگر به صورتی که زری بزرگ در وسط و زری‌های کوچک در اطراف قرار می‌گیرند. بادله به شکل نوارهایی با پهنای 15 سانتی‌متر تولید می‌شود که معمولا برای لبه شلوارهای زنانه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سوزن‌دوزی

نوع دیگر از رودوزی است که فقط در بخش وشاگرد و توسط زنان و دختران روستایی به شیوه زنان بلوچ انجام می‌گیرد و دلیل آن نزدیکی منطقه به استان سیستان و بلوچستان است.

قالیبافی

مناطق تولید قالیبافی در استان هرمزگان عبارتند از: بندرعباس، روستای درتوجان و بخش حاجی‌آباد. اغلب تولیدکنندگان را عشایر اسکان‌یافته ایل‌های افشاریه ورائینی تشکیل داده که به تولید و تهیه انواع قالی و قالیچه، رویه پشتی و چنته مشغول هستند.

تولیدکنندگان معمولا پشم موردنیاز خود را از سیرجان خریداری کرده و خود به ریسیدن و رنگرزی آن اقدام می‌کنند. نوع گرده رایج «گره فارسی» است و نقشه‌هایی که در بخش حاجی‌آباد و روستای «درتوجان» بافته می‌شود، نقشه‌های افشاریه است که به نام‌های بوته‌شاهی، ماه، ستاره‌ای، سه‌کله، خشتی، گنبدی، شکارگاه، بچه بغل، سماوری و غیره معروف هستند.

خرسک‌بافی

خرسک عبارت است از بافت نوعی فرش با پرزهای بلند و درشت بافت که بافت آن با رنگ‌های بسیار محدود انجام می‌شود. در بافت سنتی آن از رنگ طبیعی پشم استفاده می‌شده است. پُرز، تار و پود کلفت آن از پشم است و از پود رو استفاده نمی‌شود.

در قدیم از آن به عنوان روانداز استفاده می‌کرده‌اند. امروزه از این نوع بافت برای تولید پادری و کناره در اندازه‌های مختلف استفاده می‌کنند. نقوش خرسک معمولا هندسی بوده و بافت آن در روستای «درتوجان» رواج دارد.

شیریکی پیچ

از دیگر تولیدات استان هرمزگان، شیریکی پیچ را می‌توان نام برد که مرکز تولید آن روستاهای حاجی‌آباد بوده و دلیل رونق آن همسایگی با استان کرمان است.

چادرشب‌بافی

چادرشب‌بافی یا کاربافی از دیگر صنایع‌دستی استان هرمزگان است که در روستاهای کلیبی و سرریگان از توابع میناب و روستاهای سیروئیه، احمدیه و فارقان رواج دارد.

چنته‌بافی

چنته‌بافی در منطقه وشاگرد به وسیله دارهای زمینی و توسط زنان انجام می‌شود. نقش‌ها اغلب به صورت هندسی و ذهنی بافت است. اطراف چنته را به وسیله صدف دریایی و منگوله‌های رنگی تزئین می‌کنند. از چنته بیشتر برای تزئین کپرها استفاده می‌شود.

صنایع‌دستی دریایی

همه ساله به هنگام جزر و مد دریا، مقادیر متنابهی از انواع صدف‌ها، حلزون‌ها و بقایای آبزیان خلیج‌فارس در سواحل جزایر متعدد این خلیج (کیش، ابوموسی، لارک، قشم، هرمز و غیره) می‌ریزد که توسط اهالی بومی جمع‌آوری شده و توسط افراد با ذوق از آن‌ها تابلو، مجسمه‌ها و اشیاء گوناگونی تولید می‌شود.

مواد اولیه مصرفی شامل: پوسته حلزون‌ها، صدف‌ها، استخوان ماهی و مرجان است و برای اتصال قطعات انتخاب شده از چسب بی‌رنگ استفاده می‌کنند.

گرگوربافی

گرگور بافی نوعی صنایع‌دستی مخصوص شهرهای کنار دریا در جنوب ایران است. گرگورها که در گویش محلی هرمزگان «کلگر» نامیده می‌شوند، قفس‌هایی با گنبدی مانند بالا هستند و مانند قیف‌های یک طرفه عمل می‌کنند. از آن‌ها برای به دام انداختن ماهی‌ها استفاده می‌شود که وارد آن‌ها می‌شوند اما قادر به خروج نیستند. ماهیگیران از بقایای ماهی‌های دیگر یا شکار قبلی خود برای جذب ماهی به داخل گرگور استفاده می‌کنند. در گذشته گرگور را از شاخه‌های درخت نخل یا گز (تماریکس) می‌ساختند.

اکثر مراحل ساخت گرگورها به صورت دستی انجام می‌شود و هیچ ماشینی در کار نیست و تنها ابزار استفاده شده نوعی سیم برش است. گرگورها در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شوند که توسط خود ماهیگیران انتخاب می‌شود. به عنوان مثال، «لنج» که نوعی قایق تجاری است، جادار است و می‌تواند گرگورهای بزرگ را حمل کند، برخلاف قایق‌هایی که به دلیل فضای کم فقط گرگورهای کوچک را حمل می‌کنند. گرگورها تله‌های کارآمدی هستند که می‌توان از آن‌ها برای فریب دادن انواع ماهی‌ها استفاده کرد. نکته جالب دیگر در مورد گرگورها این است که می‌تواند ماهی‌هایی را به دام بیندازد که در اعماق حدود پنجاه یا شصت متری زندگی می‌کنند.

بورکه

بورکه، پوششی است که در میان زنان ساکن در مناطق حاشیه خلیج‌فارس به ویژه استان هرمزگان رایج است. بورکه انواع مختلفی دارد. برخی بزرگ و پهن هستند و تمام صورت را فقط با دو سوراخ برای دو چشم می‌پوشانند. در حالی که برخی دیگر باریک و رشته مانند هستند و قسمتی از چشم و ابرو را می‌پوشانند. این حجاب از گذشته در مناطق جنوبی مورد استفاده بوده و در طول نسل‌ها تا به امروز تکامل یافته است.

 انواع بورکه بر اساس منطقه و بر اساس تفاوت‌های اقلیمی، عقیدتی، اجتماعی و فرهنگی متفاوت است. زنان به دلایل مختلفی از جمله حجاب، محافظت از پوست خود در برابر نور خورشید، وحدت رویه در برخی مشاغل مانند دست‌فروشی و همچنین تزئینات از بورکه استفاده می‌کنند.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.