صنایع دستی خراسان

صنایع‌دستی خراسان بسیار گسترده و متنوع هستند و با توجه به این که استان خراسان بسیار پهناور است به سه منطقه استان خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی تقسیم می‌شوند که هرکدام از این استان‌ها صنایع‌دستی منحصر به خود را دارد.

در ادامه به‌طور کامل هنر و صنایع‌دستی هر یک از این استان‌ها شامل، صنایع‌دستی خراسان شمالی، صنایع‌دستی خراسان جنوبی و صنایع‌دستی خراسان رضوی (مشهد) توضیح داده شده‌اند.

صنایع‌دستی خراسان جنوبی

خطه خراسان در ایران به سه استان تقسیم شده است که هرکدام از این استان‌ها صنایع‌دستی و قومیت‌های منحصر به خود را دارند در این بخش از مطلب به معرفی صنایع‌دستی خراسان جنوبی پرداخته‌ایم. 

قالی‌بافی

در حال حاضر روستای مود در بیست و نه کیلومتری بیرجند، از مهم‌ترین مراکز تولی قالی بیرجند به شمار می‌رود. امروزه در بازارهای جهانی، قالی بیرجند را به نام مود می‌شناسند.

مرغوبیت و شهرت قالی مود به جهت استفاده از پشم محلی، شست‌وشوی خوب، رنگرزی سنتی و بافت خوب آن است. نقش‌های ریز ماهی، خشتی، پرطاووسی، سی‌وسه کله، نقش ساده و غیره از جمله نقش‌های مورد استفاده قالی‌های این منطقه است.

پارچه‌بافی

پارچه‌بافی در بیرجند از قدمتی طولانی برخوردار است ولی با گسترش صنایع مدرن نساجی در حال فراموشی است. قدیفه، بقبند، چادرشب، سارق، صافی، دستارخان، چهار پوشاله، کرباس، لنگ، سفره توتی و حوله از انواع پارچه‌های نخی هستند که در این منطقه بافته می‌شوند.

سفالگری

سفالگری در برخی نقاط بیرجند به ویژه در روستای «شاهزیله» بخش خوسف متداول است. در این منطقه انواع وسایل سفالی ساخته می‌شود. سفال این منطقه کاربردی و ازن نوع بدون لعاب است.

سبدبافی: این هنر هنوز در برخی از روستاهای بیرجند متداول است. در ساخت انواع سبد از ساقه‌های لطیف بید، بادامک، گز و ساقه غلات به ویژه گندم و جو استفاده می‌شود. انواع سبد عبارتند از:

• سبد معمولی
• شلغم‌شوی
• قفس پرندگان
• کباره
• کالک بیز
• و...

از انواع حرفه‌های دیگر که در بیرجند متداول است می‌توان به جاجیم‌بافی، گلیم‌بافی، نمدمالی، زیلوبافی، مسگری، آهنگری، زرگری و دباغی اشاره کرد. همچنین سوزن‌دوزی سنتی، چشمه‌دوزی، آجیده دوزی، ابریشم‌دوزی، خامه‌دوزی، ملیله‌دوزی و قلاب نیز از هنرهای ظریف و رایج این منطقه به شمار می‌رود.

صنایع‌دستی خراسان رضوی (مشهد)

خراسان رضوی یکی از استان‌های گسترده در ایران است که مرکز آن شهر مشهد است و صنایع‌دستی و آثار هنری منحصر به خود را دارد. در این بخش برخی از صنایع‌دستی مشهد یا صنایع‌دستی خراسان رضوی معرفی شده است. 

قالی‌بافی مشهد

یکی از صنایع‌دستی مهم استان خراسان، قالی‌بافی است. پیشینه قالی‌بافی در این استان را می‌توان به دو دوره متمایز تقسیم کرد که عبارتند از:

• دوره صفویه: قالی‌های این دوره اغلب دارای نقش‌های هراتی با زمینه لاجوردی و یا لاکی سیر و با حاشیه باریک به رنگ زرد روشن می‌باشد.
• دوره دیگر: راه‌اندازی کارگاه‌های قالی‌بافی توسط بازرگانان تبریزی در نیمه دوم قرن سیزدهم است. به این دلیل امروزه در صنعت فرش مشهد دو نوع گره وجود که به گره فارسی (محلی) و گره ترکی (تبریزی) شهرت دارد.

مهم‌ترین مرکز قالی‌بافی در استان خراسان، مشهد است. زمینه‌ی قالی‌های مشهد دارای رنگ لاکی با نقش ترنج و لچک و حاشیه لاجوردی است. بیرجند، طبس، کاشمر، سبزوار و نیشابور از نظر قالی‌بافی به ترتیب در مراحل بعدی قرار می‌گیرند.

در میان عشایر خراسان، قالی‌بافی از رونق فراوانی برخوردار است. قالیچه‌های بلوچی در میان چادرنشینان اطراف تربت حیدریه، کاشمر، سرخس و تربت‌جام رایج است. همچنین در میان عشایر کرد که در شمال خراسان سکونت دارند، بافت قالیچه‌های ترکمنی رواج دارد.

شعربافی

شعربافی یا دست‌بافی در استان خراسان، از گذشته‌های دور یکی از مشاغل صنعتگران بوده است. این صنعت در بیشتر شهرهای استان خراسان به ویژه در شهرستان‌های مشهد، سبزوار، تربت حیدریه به صورت خانگی و کارگاهی دیده می‌شود.

فعالیت‌های برک بافی، فرت بافی و ابریشم‌بافی را نیز می‌توان در این رده قلمداد کرد که عمده تولیدات آن‌ها حوله، چادر شب، بقچه و غیره است.

گلیم‌بافی

در میان عشایر و روستائیان خراسان، گلیم‌بافی به عنوان یک فعالیت خانگی معمول است. مناطق عمده گلیم‌بافی در استان خراسان؛ شهرستان‌های مشهد، قوچان و شیروان است.

ابریشم‌بافی کلات

از مهم‌ترین هنرهای سنتی و صنایع‌دستی، هنر ابریشم‌بافی است که در خراسان رضوی در منطقه کلات و روستای زاوین رواج دارد. روستای زاوین مرکز بافت ابریشم محسوب می‌شود.

نمدبافی

در میان عشایر خراسان صنعت نمدمالی از رونق فراوانی برخوردار است و دو مرکز اصلی تولید آن، شهرهای مشهد و قوچان می‌باشند.

برک‌بافی

یکی دیگر از بافته‌های خراسان رضوی، برک است. این بافته در کارگاه‌های برک بافی بشرویه از پشم شتر بافته می‌شود.

سبد و حصیربافی

یکی از صنایع‌دستی مهم و با ارزشی که با هزینه بسیار ناچیز، ساخته‌هایی را می‌آفرینند، سبد و حصیربافی است. مواد اولیه این تولیدات، کاه و شاخه‌های نازک درختان است و مرکز اصلی آن، روستاهای اطراف طرقبه در استان خراسان می‌باشند.

به دلیل گردشگری بودن منطقه طرقبه، بازار این تولیدات از موقعیت مطلوبی برخوردار است. برای بافت سبد، از چوب درختچه بیدمشک استفاده می‌شود که هم ظریف و هم باریک است و همچنین ضخامت و انعطاف‌پذیری آن زیاد است.

صنایع‌ ظریف حصیربافی در میان مسافرینی که به این استان سفر می‌کنند و همچنین اهالی منطقه جایگاه ویژه‌ای دارد.

پوستین دوزی

یکی از صنایع‌دستی مهم استان خراسان، پوستین‌دوزی است. در شمال استان، سردی هوا موجبات پیدایش و گسترش این صنعت را فراهم آورده است. پوستین‌دوزی در میان عشایر کوچ‌نشین استان از اهمیت به سزایی برخوردار است.

سفالگری

یکی از مهم‌ترین صنایع‌دستی خراسان رضوی، سفالِ مند گناباد می‌باشد که از اعتبار و پیشینه‌ای باستانی برخوردار است. از انواع سفال‌های که در این منطقه ساخته می‌شود می‌توان به انواع سفال‌های «بدل چینی» و «رسی» اشاره نمود. مهم‌ترین تولیدات این صنعت انواع گلدان و ظروف سفالین می‌باشد.

صنایع‌دستی خراسان شمالی

در خراسان شمالی به دلیل وجود قومیت‌های مختلف ترکمن، کرد، ترک و همنشینی فرهنگ‌های مختلف، البسه محلی با رنگ‌های متنوع و شاد و نقوش متخلف شکل گرفته است که در ادامه به معرفی آن‌ها پرداخته‌ایم.

لباس کردی

لباس کردی از بخش‌های مختلفی همچون؛ شلیته، گراس، جلیقه، یاشار، سربند، گار، جوراب و کفش محلی (چاروق) تشکیل شده است.

لباس ترکمن

پوشاک مورد نیاز افراد خانواده ترکمن توسط زنان قبیله از پشم گوسفند یا ابریشم تهیه می‌گردد. البسه محلی ترکمن در دو بخش زنان و مردان شامل مواردی همچون؛ دون، اچمک، کولته و چلپی می‌باشد.

جوراب کردی

جوراب بیشتر توسط اقوام چادرنشین تولید و استفاده می‌شود. نام دیگر جوراب محلی، جوراب کرکی می‌باشد که به جوراب کردی هم معروف است. طرح‌های آن بیشتر نقوش هندسی است و رنگ‌های به کار رفته در بافت جوراب، رنگ قرمز تند، سرمه‌ای و زرد می‌باشد. نخ به کار رفته در جوراب‌های سنتی نیز از پشم گوسفند می‌باشد.

چوخه

در اکثر فرهنگ‌های لغت؛ چوخه را نوعی تن‌پوش پشمی معنی نموده‌اند. چوخه‌بافی از صنایع‌دستی خراسان به ویژه خراسان شمالی است که البته در چند دهه اخیز از رونق کمتری برخورد بوده است.

این دسته بافته معمولا از پشم بره یا شتر تهیه می‌گردد و پس از آماده شدن پشم و تبدیل به نخ تابیده، از طریق پودگذاری بر روی دار زمینی تولید می‌گردد. چوخه به عنوان جلیقه، لباس کشتی (پالتوی چوخ)، پاتابه، کت و شلوار به کار می‌رود و به علت نوع آب و هوای سرد و شرایط اقلیمی، مردان چوخه را به عنوان البسه در زمستان استفاده می‌کنند.

معمولا جوانان و پهلوانان ایل که عموما ورزشکار و سخت‌کوش بوده‌اند سفارش پالتوی چوخ را می‌دادند و این لباس را به عنوان یک قانون در هنگام مبارزه کشتی به تن می‌کردند و از اینجا بود که نام این مبارزه به کشتی با چوخه شهرت یافت. مهم‌ترین علت پوشیدن این لباس، استحکام آن است به طوری که در مبارزه کشتی، هیچ پارچه‌ای به اندازه چوخه دوام نمی‌آورد.

کلاه کرکی

کلاه کرکی، کلاهی از جنس کرک می‌باشد که به دلیل داشتن حفاظ روی گوش در اصطلاح محلی به کلاه‌گوشی نیز معروف است. این هنر از هنرهای سنتی خاص و کهن شهرستان‌های گرمه و جاجرم می‌باشد که ماده اولیه آن از کرک بز بوده و به صورت کاملا خام و خود رنگ استفاده می‌شود.

مراحل بافت آن بسیار ساده بوده و بدون دخالت ماشین یا ابزار خاص، توسط 5 عدد میل چوبی بافته می‌شود. از خواص منحصربه‌فرد آن، غیر قابل نفوذ بودن در برابر سرما، نم و رطوبت است که باعث شده تاکنون کاربرد خود را حفظ نماید.

رنگرزی سنتی

به تبع دست‌بافته‌های متنوع در این استان و وجود شرایط اقلیمی مساعد و وجود بافت گیاهی متنوع در منطقه و همچنین رونق دامداری در آن، این هنر در این استان از پیشینه بسیاری برخوردار است.

رنگرزی سنتی با وجود تفاوت‌هایی که در مناطق مختلف وجود دارد دارای فرمول شخصی بوده و حاصل تجربه صدها ساله مردمان این مرز و بوم است که همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خود، رنگ بخشیده‌اند.

در بخش رنگینه‌های گیاهی، گیاهانی چون؛ روناس، گل بابونه؛ برگ انگور، برگ درخت توت، پوست انار، زعفران و پوست پیاز کاربرد داشته و در بخش رنگینه‌های حیوانی نیز، قرمزدانه بهترین ماده رنگزای می‌باشد.

منبت چوب

برجسته‌کاری و کندن قسمت‌های اضافی طرح بر روی چوب را منبت‌کاری می‌گویند. ضریح منبت‌کاری شده به جای مانده در مقبره شیخ بیدوازی، عارف دوره تیموری از قرن 9 هجری در شهرستان اسفراین، بیانگر رواج و قدمت دیرینه این هنر در استان می‌باشد که امروزه نیز در سطح استان، هنرمندان به خلق آثار در این زمینه اشتغالب دارند.

نمدمالی

این مصنوع در منطقه راز و جرگلان بیشتر به چشم می‌خورد و زمینه آن خودرنگ بوده و به رنگ‌های کرم و قهوه‌ای تولید شده و در نگاره‌های جای گرفته در آن نیز از رنگ قرمز استفاده می‌گردد.

هنگام نقش‌اندازی در نمد از تصاویر و موتیف‌های هندسی و همچنین حرکات اسپیرال یا حلزونی استفاده می‌شود. کلاه، پالتو و زیرانداز محصولات تولید شده از نمد می‌باشند. نمد ساده‌ترین نوع کف‌پوش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی ندارد.

در نمدمالی عمل بافتن انجام نمی‌شود بلکه ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب در هم رفتن الیاف پشمی می‌شود. دو خاصیت جعدپذیر و پوسته‌ای شدن پشم، امکان تولید نمد را فراهم می‌کند.

ساخت سازهای سنتی

از سازهای بومی و رایج در این استان می‌توان به سازهای دوار، سه تار، دهل و سرنا، کمانچه و قشمه اشاره کرد. لازم به توضیح است که سازهای تار (با یازده یا چهارده پرده)، سه‌تار و کمانچه جزء سازهای زهی محسوب می‌شوند و قشمه و سرنا نیز جزء سازهای بادی محسوب می‌شوند.

ساز قشمه جزء سازهای اصیل این استان بوده که دارای هفت بند در بالا و یک بند در زیر می‌باشد و بدنه نی آن از جنس چوب ساخته می‌شود. جنس این سازها غالبا از چوب‌های گردو، سنجد، توت و افرا بوده و در ساخت ملزومات آن‌ها از موادی چون استخوان و شاخ قوچ استفاده می‌گردد.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.