هنر چرم دوزی و سراجی سنتی

هنر چرم‌دوزی یا سراجی سنتی از صنایع‌دستی قدیمی در ایران است که تهیه و تولید محصولات به سبک چرم‌دوزی سنتی زحمت فراوانی دارد اما بسیار ارزشمند است و طرفداران بسیاری دارد. ما در این مطلب قصد داریم به‌طور کامل سراجی سنتی ایرانی را به شما معرفی کنیم و اطلاعات جالبی از نحوه تولید صفر تا صد محصولات چرم دست‌دوز از مرحله تهیه پوست، دباغی چرم، نحوه دوخت، روش‌های نگهداری از محصولات چرمی، تاریخچه استفاده از چرم و غیره را برای شما گردآوری کرده‌ایم پس تا انتها مطلب با ما همراه باشید.

تاریخچه استفاده از پوست و تبدیل آن به چرم

استفاده از چرم از همان زمان‌هایی که انسان‌های اولیه حیوانات را شکار می‌کردند و از پوست‌شان برای خود تن‌پوش و زیرانداز می‌ساختند، شروع شد. شاید پوست را بتوان جزء اولین ماده‌هایی دانست که انسان‌های غارنشین از آن برای در امان ماندن از سرمان استفاده کردند و برای خود تن‌پوش ساختند و یا برای ایجاد سرپناهی در ساخت خانه از آن استفاده کردند و حتی برای در امان ماندن از حیوانات درنده و دیگر دشمنان خود از آن سپر ساختند.

چرا که انسان‌های اولیه از پوست به‌عنوان پوششی هنگام شکار و تن‌پوشی برای در امان ماندن از سرما استفاده می‌کردند. آن‌ها در هنگام شکار برای این که از چشم حیوانات درنده مخفی باشند خود را در پشت پوست مخفی می‌کردند و ناگهان به آن‌ها حمله می‌کردند.

البته نباید فراموش کرد که انسان‌ها قبل از آن که بتوانند با استفاده از برگ‌ها و الیاف گیاهی پارچه ببافند، پوست نقش اساسی در پوشش آن‌ها ایفا کرده است. بعدها به مرور زمان و افزایش دانش، انسان‌ها از این ماده در ساخت زره، سرپناه، پاپوش، مُشک (جهت نگهداری آب، دوغ، روغن) و دیگر ابزار و وسایل مورد نیاز زندگی‌شان استفاده کردند.

آن‌ها دریافتند که با تجهیز کردن و مَرکب چارپایان (مخصوصا اسب) با ساز و برگ چرمی بهتر می‌توانند در سوارکاری از اسب استفاده کنند. به همین دلیل برای سوارکاری ابزاری همچون زین و افسار اسب را با چرم ساختند.

طبق شواهد به دست آمده از اواخر عصر یخبندان روش‌های ساده‌ای برای ازدیاد نرمی و جلوگیری از فاسد شدن پوست  از جلمه دود دادن و چرب کردن پوست با روغن متداول بوده است. البته با توجه به مرطوب بودن این مناطق و کم‌دوام بودن پوست در مقابل رطوبت نمونه‌های کمی از این پوست‌ها به دست آمده است.

هر چند در مقبره‌های خشک و ضدعفونی شده، نمونه‌های بسیاری از پوست‌های متعلق به دوران ما قبل تاریخ کشف شده است اما این پوست‌هایی که در مناطق خشک به دست آمده همگی به علت خشک شدن، تُرد و شکننده شده‌اند و به همین دلیل نمی‌توان پی برد که این پوست‌ها به صورت خام به کار می‌رفته یا دباغی شده بوده‌اند.

مصریان اقوامی بودند که از پوست استفاده‌ی بسیاری می‌بردند و در مقبره‌های آن‌ها پوست‌های مرصع شده‌ای یافت شده که با ورقه طلا تزئین شده‌اند. طومارهای پوستی بسیاری کشف شده که پس از تراشیدن و پاک کردن گوشت‌هایشان، بر روی سطح نرم و خوش‌رنگ آن‌ها با مرکب نوشته شده است.

به گفته باستان‌شناسان قدمت استفاده از پوست حیوانات به شکل چرم در ایران باستان به 1500 سال پیش از میلاد می‌رسد. در گذشته این حرفه در ایران از مشاغل مهم به شمار می‌رفته است به گونه‌ای که در بسیاری از شهرها محله‌ای به نام دباغی وجود داشته که بیشتر کارگاه‌های دباغی در آن محله بوده‌اند هرچند امروزه با توجه به ورود تکنولوژی و دستگاه‌های مدرن دیگر کارگاهی به شیوه‌‌ی گذشته در این محلات فعال نمی‌باشد اما هنوز نام و خاطره این محلات با همان ارزش و اهمیت خود به جا مانده است.

شاید درفش کاویانی (پیش‌بند کاوه آهنگر) که فردوسی شاعر بزرگ حماسه‌سرای ایران از آن به‌عنوان پرچم قیام کاوه آهنگر علیه لو ستم ضحاک در ایران باستان یاد می‌کند، خود گواهی بر پیشینه و کارد چرم در ایران باشد.

البته با توجه به سابقه و دانش بسیار طولانی از پوست در بیشتر مناطق دنیا، عمل یا فرآیند دباغی پوست و تولید چرم رشدی یکسان نداشته است که علت این تفاوت در دانش و علم بین مردم کشورها و مناطق مختلف را بتوان چنین بیان کرد:

• اشتغال خانوادگی صنعتگران به یک حرفه
• کسب رموز توسط صنعتگران به صورت تجربی (با آزمون و خطا) طی سال‌ها سختی و مشقت.
• انتقال تجربیات و رموز کار فقط از پدر به پسر یا از استاد به شاگرد مورد اعتماد.
• مخفی نگه داشتن رموز کار در بین صنعت‌گران.
• عدم انتقال رموز به دیگران و لذا عدم آگاهی همه صنعتگران از رموز کار.

اکنون پس از قرن‌ها هنوز از این ماده مفید در تهیه وسایل مورد نیاز زندگی، وسایل تزئینی و هنری استفاده‌های بسیار زیادی می‌شود. همین عوامل باعث شده تا امروزه چرم یکی از صنایع مهم محسوب شده و برای هر کشوری از ارزش اقتصادی زیادی برخوردار است.

از خواص چرم می‌توان به عایق بودن در برابر گرما و برق، مقاوم بودن در برابر هوا و آب، قدرت عبور دادن بخار آب از خود و انعطاف‌پذیری بالای آن اشاره کرد. البته پس از جنگ جهانی دوم و تولید مواد PVC همجون نایلون، پلی‌استر، پلی‌اورتان و پلیمرها این‌گونه تولیدات جایگزین چرم طبیعی جهت تولید کیف، کفش، لباس و مبلمان شدند. هر چند این تولیدات صنعتی نه تنها سبب کم شدن ارزش‌های چرم طبیعی نگردید بله با توجه به ویژگی‌هایش به ارزش آن‌ها نیز افزوده گشت.

دباغی پوست یا چرم چیست؟

چرم ماده‌ای است که از دباغی پوست خام حیواناتی نظیر گاو، گوسفند، مار، مارمولک، کوسه، کروکدیل، سوسمار، شترمرغ و بسیار دیگر از جانداران به دست می‌آید؛ به عبارت دیگر چرم‌سازی یا دباغی پوست، فن آماده‌سازی و پرداخت پوست حیوانات برای تبدیل آن به چرم هست. پوست تازه، مرطوب، نرم و انعطاف‌پذیر است اما همین که مدتی از تازگی آن بگذرد فاسد می‌شود و چنانچه خشک شود، سفت و شکننده می‌گردد.

پوستی که طی مراحل دباغی شده باشد نه تنها با از دست دادن رطوبت خود، نرمی و لطافتش از بین نمی‌رود بلکه با جذب مجدد رطوبت هم نه بوی تعفن می‌گیرد و نه فاسد می‌شود. پس می‌توان هدف از دباغی را چنین تعریف کرد:

جلوگیری از خشکی و شکنندگی پوست و حفظ نرمی و قابلیت انعطاف‌پذیری چرم پس از خارج شدن آب درون آن را دباغی می‌گویند.

کاربردهای پوست 

از پوست حیوانات علاوه‌بر تولید چرم در تهیه‌ی غذای پرندگان، چسب (سریشم) و ژلاتین نیز استفاده می‌گردد. سریشم و ژلاتین هر دو از یک ماده به نام کلاژن به دست می‌آیند. البته درجه خلوص ژلاتین از سریشم بسیار بالاتر است.

ژلاتین به دو صورت ژلاتین خوراکی و ژلاتین صنعتی تهیه می‌گردد که ژلاتین خوراکی از پوست سالم، تمیز، بهداشتی و بدون هیچ‌گونه عیبی از نظر ظاهر بیماری تهیه می‌گردد. از ژلاتین صنعتی برای مصارفی همچون فیلم عکاسی، پوشش کپسول‌های دارویی و سریشم حیوانی استفاده می‌‎شود.

انواع چرم در سراجی سنتی 

در صنعت چرم‌سازی، چرم به سه دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

• چرم سبک
• چرم نیمه‌سنگین
• چرم‌های سنگین

چرم سبک چرمی است که از پوست حیواناتی مانند گوسفند؛ بز، بزغاله و بره به دست می‌آید. این چرم بسیار ظریف و نازک هستند و به همین علت هم در ساخت محصولاتی مانند انواع لباس، کاپشن و دستکش چرمی از آن‌ها استفاده می‌شود. البته از چرم‌های سبکی که دارای کیفیت چندان مناسبی نیستند در تهیه‌ی کفش و لباس استفاده می‌گردد.

چرم نیمه‌سنگین به چرمی گفته می‌شود که از پوست حیواناتی مانند کروکویل، شترمرغ و غیره به دست می‌آید. این نوع از چرم به علت کمیاب و گران‌قیمت بودن بیشتر در ساخت محصولاتی که جنبه تزئینی دارند و یا لوکس محسوب می‌شوند، استفاده می‌گردند.

چرم سنگین، چرمی است که از پوست حیواناتی مانند گاو، گاومیش، گوساله، شتر و غیره به دست می‌آید. چرم سنگین بهترین نوع چرم جهت استفاده‌های معمولی است و دارای بیشترین مقاومت و زیباترین رخ در میان انواع چرم‌ها است. این نوع چرم به علت استحکام و مقاومت بالا در تهیه زیره و رویه کفش، ساخت کیف‌های دستی و جیبی مرغوب و یا تسمه‌های ماشین‌آلات صنعتی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

روش‌های مختلف دباغی چرم

چرم به دو روش دستی (سنتی) و ماشینی (صنعتی) دباغی می‌شود. یکی مقایسه کلی بین چرم دستی اصیل و مرغوب و چرم ماشینی، نشان می‌دهد که چرم دستی به علت طولانی بودن مدت عمل‌آوری و استفاده از مازوج و آرد جو در دباغی آن، نسبت به چرم ماشینی دارای کیفیت بسیار بالاتری است. مواد مورد استفاده در دباغی به دو دسته گیاهی و شیمیایی تقسیم می‌شوند که مواد مورد نیاز در هر کدام از روش‌ها عبارتند از:

دباغی با مواد گیاهی

چرم‌های دباغی شده گیاهی با استفاده از تانین و عوامل و اجزای دیگر گیاه همچون پوست، برگ، شاخه، تنه، ریشه میوه و منابع‌ مشابه دباغی می‌شوند. این نوع چرم‌ها دارای نرمی خاص و رنگی قهوه‌ای هستند که البته شید رنگی آن‌ها به ترکیب رنگ پوست و مواد شیمیایی استفاده شده بستگی دارد. در بسیاری از موارد از پوست درختانی چون صنوبر، کاج، بلوط، فندق و سماق در این روش استفاده می‌شود.

در روش دباغی با مواد گیاهی جهت تهیه عصاره یا جوهر دباغی قسمت‌های مورد نظر گیاه را در آب خیسانده تا حل شده و به صورت محلول درآیند.

چنانچه گیاه در آب حل نشود مقداری بی سولفیت سدیم به آن اضافه می‌کنند تا سبب محلول شدن آن شود. البته باید توجه داشت که چرم دباغی با مواد گیاهی در آب پایدار نیست و رنگ خود را از دست می‌دهد و اگر در رطوبت باقی‌مانده خشک شود، جمع شده و نرمی خود را از دست می‎دهد.

دباغی با مواد شیمیایی

در دباغی با مواد شیمیایی از مواد معدنی گوناگونی استفاده می‌شود که عبارتند از:

• دباغی با نمک‌های کروم
• دباغی با زاج سفید
• دباغی با نمک‌های آهن
• دباغی با مواد روغنی

عملیات قبل از دباغی بر روی پوست (آماده‌سازی پوست برای دباغی)

در حقیقت دباغی پوست به کلیه اعمالی گفته می‌شود که بر روی پوست صورت می‌گیرد تا پوست خالص‌شده و برای ساخت ابزار و وسایل چرمی بتوان از آن استفاده کرد. البته باید توجه داشت که پوست حیوانات را بلافاصله از کشتارگاه به کارگاه یا کارخانه برای دباغی منتقل نمی‌کنند چون اگر دباغی بلافاصله بعد از کشتار انجام شود، می‌گویند که پوست سبز دباغی‌شده است.

در بیشتر مواقع عمل دباغی پس از گذشت زمانی کم بعد از کشتار انجام می‌شود از این رو معمولا به‌منظور جلوگیری از گندیدگی پوست، روی آن کارهای اولیه‌ای انجام می‌دهند و برای دباغی به کارگاه‌های سنتی یا کارخانه‌های چرم‌سازی حمل می‎کنند.

با توجه به این که پوست دارای اضافات چون گوشت، چربی، پشم و غیره می‌باشد لذا قبل از دباغی باید عملیاتی جهت از بین بردن این اضافات بر روی پوست صورت گیرد و پوست تا زمان دباغی نگهداری شود. این جداسازی معمولا ابتدا توسط آهک و سپس با مواد شیمایی چون نمک‌های آمونیوم، بیسولفیت سدیم، اسید سولفوریک و غیره انجام می‌شود.

با توجه به این که وجود آهک در پوست خود باعث شکنندگی، ایجاد ترک و جلوگیری از رنگ‌آمیزی یکنواخت پوست می‌شود، باید پس از استفاده از این مواد آن‌ها را کاملا از پوست خارج نمود.

مراحل دباغی پوست

برای این که پوست فاسد شدنی را به چرمی زیبا و با دوام تبدیل کنند مراحل زیر را روی آن انجام می‌دهند.

خشک کردن و نمک زدن پوست:

پس از جدا کردن از بدن حیوانات و جهت نگهداری می‌بایست پوست را خشک کرد و نمک زد.

عمل نمک زدن پوست با استفاده از نمک خشک یا خواباندن پوست در محلول نمک صورت می‌گیرد. خشک کردن پوست می‌تواند در آفتاب و به وسیله‌ی جریان هوای گرم صورت گیرد.

حذف اضافات

اکنون قسمت‌های اضافی پوست را مانند (گوش، دم، سم و گوشت‌های اضافی که بر روی پوست مانده) که هیچ ارزشی در چرم‌سازی ندارند را از پست جدا می‌کنند.

خیساندن

خیساندن در این مرحله پوست را در آب خیس می‌کنند که هدف از خیساندن پوست در آب این است که مواد زائد و حل‌شدنی روی آن از بین برود و پوست به شکل طبیعی خود درآید.

حذف اضافات یا لش زدایی

لش‌زدایی مرحله‌ای است که جهت از بین بردن گوشت‌ها و چربی‌های اضافه که بر روی پوست مانده، صورت می‌گیرد که این مرحله توسط ماشین لش‌زدایی یا توسط دست به صورت سنتی انجام می‌شود.

مو زدایی و آهک زنی چرم

پس از این مراحل، زمان از بین بردن پشم، مو و پروتئین‌های غیر الیافی از سطح پوست است. برای این مرحله می‌بایست پوست را در محلول آب آهک قرار داد و به آن مقداری سولفید سدیم اضافه کرد که این محلول باعث در تسریع در جدا شدن پشم و پوست از روی پوست می‌شود.

پس از موزدایی و آهک‌زنی غده‌های پوستی، بافت‌های رنگی مو از بین می‌رود.

حذف آهک از پوست

اکنون زمان حذف تمام آهک‌ها از پوست است. حذف آهک از پوست به وسیله‌ی موادی شیمیایی چون نمک‌های آمونیوم، بی‌سولفیت سدیم و اسید سولفوریک صورت می‌گیرد. باید توجه داشت که عدم حذف کامل از آهک از پوست باعث شکنندگی و ایجاد ترک در سطح چرم خواهد شد.

لطیف کردن چرم

برای لطافت دادن به چرم می‌بایست پس از آهک‌گیری پوست را در حمام قلیایی که حاوی نمک‌های قلیایی است قرار داد. قرار گرفتن پوست در حمام قلیایی باعث لطافت، انعطاف‌پذیری، تمیزی و صاف شدن پوست می‌شود.

صاف و یکدست نمودن پوست (چرم)

چس از چربی‌گیری، پوست را در محلول اسیدی که حاوی نمک است قرار می‌دهند تا الیاف پوست صافت و یکدست شوند.

چرم آماده شده

در انتها پوست را که به صورت یکدست درآمده شسته و پس از آبکشی کردن آن، آن را برش داده و به اندازه‌های دلخواه در می‌آورند. جهت ضخامت‌های مختلف می‌توان چرم را از میان ماشین‌های غلطکی عبور داد.

هنر چرم‌دوزی با دست

امروزه هنر چرم‌دوزی و دوخت کیف‌های چرمی از استقبال بسیاری برخوردار است و افراد زیادی تمایل به آموزش و تولید این‌گونه کیف‌ها دارند. هنر دوخت کیف‌های چرمی که در حقیقت از زیرمجموعه‌های سراجی سنتی است به‌گونه‌ای بازگو کننده یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های صنایع‌دستی و هنرهای سنتی یعنی ایجاد اشتغال است.

باید توجه داشت که تولید بدون در نظر گرفتن نیازها، نمی‌تواند همیشه از بازار خوبی برخوردار باشد و سبب ایجاد اشتغال طولانی‌مدت می‌شود. موفقیت اشتغال در استمرار آن است که این استمرار به چند عامل بستگی دارد که این موارد عبارتند از:

• در نظر گرفتن نیاز جامعه (بازاریابی)
• استفاده از مواد اولیه مرغوب و تولید محصولی باکیفیت
• ایجاد نوآوری و ابتکار در تولیدات
• توجه به ظرافت تولیدات
• تهیه بسته‌بندی زیبای و مناسب برای تولیدات

وسایل مورد نیاز در سراجی سنتی

مواد اولیه مورد استفاده در سراجی سنتی و تهیه کیف‌های چرمی عبارتند از:

چرم: شامل چرم طبیعی یا همان پوست دباغی‌شده و چرم مصنوعی است و مهم‌ترین ماده در تهیه کیف‌های چرمی به شمار می‌رود. واحد اندازه‌گیری که برای چرم به کار می‌رود پا یا فوت است که اندازه یک‌پا یا یک فوت چرم تقریبا برابر با 30/48*30/48 سانتی‌متر است.

آستری: پارچه آستری که از جنس‌ها و طرح‌ها و رنگ‌های مختلفی همچون آستری سوزنی 60 و 90 گرمی، آستری ساتن و ساده، آستری اشبالت، آستری جیر و غیره عرضه می‌گردد

انواع نخ: رایج‌ترین نوع نخ در هنر چرم‌دوزی، نخ موم زده است به طور کلی نخ‌های مورد استفاده در محصولات چرمی به سه دسته نخ‌های موم‌دار، نخ‌های نیم موم و نخ‌های بدون موم تقسیم می‌شوند.

زیپ: زیپ وسیله‌ای است که از آن برای بستن یا بسته شدن دو تیکه چرم یا بستن دهانه‌ها به کار برده می‌شود. در هنر کیف‌دوزی از زیپ‌های معمولی و زیپ دندانه فلزی استفاده می‌کنند. زیپ‌ها از نظر درشتی یا ریزی دندانه‌ها دارای شماره‌های مختلفی هستند که در هنر سراجی سنتی برای دوخت کیف‌های چرمی کوچک از زیپ شماره 3 و برای محصولات بزرگ چری از زیپ شماره 5 استفاده می‌شود.

چسب: پرکاربردترین چسب در هنر چرم‌دوزی، چسب آهن است که از آن برای چسباندن مکان‌های مختلف چرم، چسباندن آستر یا زیپ به چرم استفاده می‌شود.

مقوا: از مقواهای معمولی یا شطرنجی جهت الگو کشی محصولات هنر کیف‌دوزی چرمی استفاده می‌شود.

قدک؛ یک نوع مقوای ضخیم و خشک در سراجی سنتی است که از آن در برخی از کیف‌های چرمی برای محکم ایستادن و ایستایی بهتر کیف استفاده می‌کنند که امروزه فوم‌ها با ضخامت‌های مختلف جایگزین قدک شده‌اند.

کِرِپ: پاک‌کن چرم یا کرپ یک ماده پاک‌کننده است که از آن برای پاک کردن چسب‌های اضافی بر روی چرم استفاده می‌شود.

واکس چرم: واکس‌ها موادی هستند که جهت براق نمودن چرم‌ها با برس مخصوص، ابر و یا پنبه بر روی چرم زده می‌شود.

تخته کار: تخته‌ای از جنس پلاستیک فشرده یا فایبرگلاس است که پارچه، مقوا یا چرم را بر روی آن قرار داده و با گرزن یا کاتر آن‌ها را برش می‌دهند.

خودکار ژله‌ای: از خودکار مخصوص چرم یا خودکار ژله‌ای جهت کشیدن خطوط بر روی چرم یا علامت‌گذاری استفاده می‌شود که از مزایای این خودکار این است که خطوط به جامانده توسط آن بر روی چرم به راحتی با یک تیکه پارچه نمناک تمیز می‌شوند.

سوزن چرم‌دوزی: در دوخت کیف‌های چرمی از سوزن‌های مختلفی متناسب با اندازه سوراخ‌های ایجاد شده با سنبه بر روی چرم استفاده می‌شود.

سُنبه: سنبه ابزاری فلزی یا نوک تیزی است که از آن جهت سوراخ کردن چرم استفاده می‌شود. سنبه‌ها با توجه به قطر و ابعاد نوک آن‌ها شماره‌گذاری می‌شوند.

مُشته: وسیله‌ای است مانند چکش یا گوشتکوب که جهت ضربه زدن به سُنبه برای ایجاد سوراخ روی چرم، استفاده می‌شود.

گزن: گرزن یا گزن وسیله‌ای است فلزی که از آن برای برش چرم و مقواهای ضخیم در سراجی سنتی استفاده می‌شود که به جای گرزن می‌توانید از کاترهای فلزی تیز و برنده برای برش چرم نیز استفاده کنید.

دکمه‌زن و پرچ زن: از این ابزارها جهت نصب دکمه چهار پارچه و پرچ‌های زیر و رو استفاده می‌شود که پرچ‌زن‌ها دارای انواع مختلف و ابعاد گوناگونی هستند.

خط کش فلزی: مناسب‌ترین خط‌کش برای استفاده در برش‌های چرم، خط‌کش فلزی است. از آنجایی که برش‌های چرم توسط ابزار تیز و برنده‌ای چون گرزن یا کاتر صورت می‌گیرد چنانچه از خط‌کش‌های چوبی یا پلاستیکی استفاده کنیم امکان بریده شدن خط‌کش‌ها یا انگشتانمان وجود دارد.

یراق‌آلات: برای دوخت کیف‌های دست‌دوز به یکسر یراق‌آلات از قبیل؛ دکمه آهنربایی، سر زیب، حلقه، سگک، زنجیر، قفل و غیره نیاز است که متناسب با مدل کیف باید یراق‌آلات مورد نیاز خریداری شود.

پانچ (سوراخ کن): وسیله‌ای است که توسط آن می‌توان حاشیه یا لبه‌های چرم در اندازه‌های مختلف سوراخ کرد. این وسیله دارای 6 عدد سر سنبه با شماره‌های 2، 5/2، 5،3/3، 4 و 5/4 به‌صورت تک اهرمی و دو اهرمی است. سر سنبه‌های این دستگاه قابلیت بیرون آمدن و تعویض با دیگر سنبه‌ها را دارند.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.