ملیله کاری

ملیله‌کاری از هنرهای اصیل ایرانی است که در ساخت زیورآلات و ظروف ملیله‌کاری دقت و ظرافت خاصی به کار برده می‌شود. صنایع‌دستی ملیله زیرشاخه صنایع‌دستی فلزی محسوب می‌شود که در ادامه اطلاعات کاملی در مورد هنر ملیله‌کاری گردآوری کرده‌ایم. برای آشنایی بیشتر از نحوه ساخت صنایع‌دستی ملیله‌کاری، تاریخچه هنر ملیله‌سازی، ابزار مورد نیاز و نحوه ساخت ظروف ملیله تا انتها این مطلب با ما همراه باشید.

ملیله‌کاری چیست؟ 

ساخت ظروف فلزی با استفاده از رشته‌های نازک فلز را ملیله می‎نامند که قدمت آن به دوره‌ی هخامنشیان می‌رسد. ملیله‌سازی یکی از برجسته‌ترین صنایع‌دستی فلزی ایران است که به دلیل ظرافت‌هایی که در آن به کار می‌رود تلفیقی از هنر و حوصله محسوب می‌شود.

نقوش رایج در ملیله‌سازی همانند سایر نقوش صنایع‌دستی اکثرا ذهنی و الهام گرفته از طرح‌های قدیمی و سنتی است و معروف‌ترین و رایج‌ترین نقوش مورد استفاده در صنایع‌دستی ملیله‌کاری در زنجان که یکی از مراکز ملیله‌کاری است عبارتند از:

• ماشین مله سی یا ماشین ملیله: این نقش معمولا پس از دیواره چیده می‌شود و مشخص‌تر از بقیه‌ی قسمت‌ها است و به صورت حاشیه‌ی کار است.
• سایه ملیله یا واو ملیله: این نقش شبیه حرف «واو» فارسی است.
• ارمنی مله جقه یا بوته جقه: این نقش در سایر رشته‌های صنایع‌دستی و از جمله قلمکارسازی و ترمه‌بافی، بوته جقه نامیده می‌شود.
• سایر نقوش ملیله: نقش‌های دیگری مانند برگ فرنگ، ریزه، جقه، غنچه، سه‌چشمه، چهار چشمه که هر یک دارای ویژگی خاصی است نیز مورد استفاده ملیله‌کاران قرار می‌گیرد.

تاریخچه ملیله‌سازی

قدیمی‌ترین اشیا ملیله ایران به روایت اکثر محققان به سال‌های 550 تا 330 پیش از میلاد مسیح متعلق است چه آن که سال‌های یاد شده به دلیل رواج استعمال ظروف گران‌قیمت، طبقات ثروتمند و مرفه صنعتگران فلزکار به ویژه زرگران و نقره‌سازان تمامی توجه خود را به زیباتر ساختن ظروف معطوف داشتند و کوشیدند تا به اشیاء مصرفی حالتی تزئینی بدهند. با آن که بر اثر تاراج اسکندر و سپاهیان او از دست‌‌ساخته‌های گران‌قیمت این دوره که غنایمی کم‌وزن و پربها بودند اثر چندانی باقی نمانده ولی آنچه طی یکی دو قرن اخیر در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی یا به‌طور تصادفی از زیر خاک بیرون آمده نشانه‌ی استادی و مهارت صنعتگران و مؤید وجود ملیله‌کاری در ایران، پیش از تاریخ می‌باشد.

همچنین پروفسور آرتور آپهام پوپ در کتاب شاهکارهای هنرهای ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره‌سازی در سال‌های بعد از ظهور اسلام به مقداری ملیله که از منطقه‌ی رِی یافت شده و به قرن دوازدهم میلادی تعلق دارد، اشاره کرده است.

متأسفانه از آنجا که اکثر اشیاء ملیله ایرانی اعم از طلا و نقره به منظور استفاده مجدد از فلزش ذوب شده است، نمونه‌های زیادی از آن در دسترس نیست و تنها از دوره‌ی قاجاریه مقداری سرقلیان، گیره استکان، سینی در اندازه‌های مختلف، گوشواره، گردنبند و غیره باقی‌مانده که بخشی از آن‌ها در موزه‌های داخلی و خارجی و بخشی دیگر در مجموعه‌های خصوصی یا نزد خانواده‌ها نگهداری می‌شود.

در سال‌های نزدیک به جنگ جهانی دوم در همان شرایطی که گفته شد، گروهی به صرافت احیا هنرهای دستی افتاده بودند، جمعی از هنرمندان ملیله‌ساز زنجانی به اصفهان و تهران رفتند و به ساخت زیورآلاتی به وسیله‌ی طلا و با بهره‌گیری از اسلوب فنی ملیله‌کاری پرداختند که مخصوصا گوی‌های کوچک زرینی که تولید می‌کردند، یکی از برجسته‌ترین فرآورده‌های بازار زرگران این دو شهر بود.

در حال حاضر نیز ملیله‌کاری در شهرهای تبریز، اصفهان و شیراز صورت می‌گیرد و اشیائی از قبیل زیورآلات و ظرف‌ها ساخته می‌شود. فرآورده‌های تولیدی هنرمندان اصفهانی دارای جنبه‌ی تجملی و تشریفاتی است، ملیله‌کاران تهرانی بیشتر در امر ساخت جواهرات به فعالیت اشتغال دارند و زنجان تنها شهری است که مصنوعات مصرفی ملیله در آن تولید می‌شود.

صنعتگران زنجانی در حال حاضر مواد اولیه کارشان را فقط از طریق ذوب ظروف نقره‌ی مستعمل تهیه می‌کنند. نقره‌ی مصرفی در ملیله‌سازی دارای عیار 100 است ولی برای ساختن دسته یا پایه‌ی ظروف که می‌بایست دارای استحکام بیشتری باشد، معمولا عیار پایین‌تر را مورد استفاده قرار می‎دهند.

نحوه ساخت صنایع‌دستی ملیله‌کاری

ملیله‌سازان برای شروع به کار ابتدا نقره‌ی مصر با عیار مورد نظر انتخاب و به وسیله‌ی ظرفی به نا بوته در کوره قرار داده و ذوب می‌کنند، آنگاه نقره مذاب را در داخل ابزاری به نام ریچه که 25 تا 30 سانتی‌متر طول دارد و دو شیار طولانی به قطر 5 میلی‌متر بر روی آن تعبیه شده، می‌ریزند و به این طریق مفتولی با طول و قطر شیار روی ریچه به دست می‌آورند.

در مرحله بعد مفتول نقره‌ای را روی سندان گذاشته و به ککم چکش آن را به صورتی چهار پهلو در می‌آورند سپس آن را با چراغ کوره‌ای حرارت داده و در شرایطی که مفتول کاملا گرم شده و قابلیت انعطاف پیدا کرده است از میان دستگاه نورد قابل تنظیمی عبور داده و به مفتول‌هایی به قطرهای دلخواه تبدلیش می‌کنند.

این مفتول‌های باریک در کوره حرارت داده شده و آماده‌ی حدیده کردن می‌شود. عمل حدیده کردن موجب به دست آمد مفتول‌هایی با ضخامت بسیار کم و قطر یکنواخت می‌گردد که مفتول حاصل، ابتدا باید دولا تاب و پس از آن با کمک قسمت مسطح دستگاه نورد کوبیده شده و به و به صورت نواری به قطر تقریبی یک تا 5/1 میلی‌متر درآید. این نوار که لبه‌ای مضرس دارد، نوار ملیله نام دارد و استادکاران ملیله‌ساز بعد از تهیه‌ی آن ابتدا صفحه‌ی فلزی مستطیل شکلی را که معمولا از جنس مس و دارای ابعاد مختلف است، انتخاب و یک سطح آن را کاملا موم‌اندود می‌کنند به طوری که لایه‌ای به ضخامت سته تا چهار میلی‌متر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی را که به شکل محصول مورد نظر بریده شده را روی صفحه‌ی مسی قرار داده و نواری که پهنایی بیش از نوار ملیله دارد از اطراف قالب می‌گذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و در موم فرو رود.

پس از اتمام آتش‌کاری و اتصال کلیه قطعات به یکدیگر سیم‌های فولادی را بریده و محصول را که تقریبا کار ساختش به پایان رسیده در طشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است قرار می‌‌دهند یا در داخل ظرف هنگام یکه به ای ترتیب طرح اولیه ملیله ساخته شد، استاد کار میانه قالب را با نقش‌های ملیله که قبلا به وسیله دست و با کمکم انبری ظریف ساخته شده پر می‌کند و در پایان کار آن‌ها را با مفتول‌های بسیار ظریف فولادی به یکدیگر می‌بندد تا بر اثر حرکت و تکان خوردن تغییر شکل ندهند. این اسکلت به وسیله حرارت دادن صفحه‌ی مسی از موم جدا و بر روی سطحی هموار قرار داده می‌شود و مقداری گرده‌ی لحیم که عبارت از براکس و براده نقره است روی آن ریخته و شعله گاز را بر روی ن حرکت می‌دهند. بر اثر این کار گرده‌ی لحیم ذوب شده و اتصال نقش‌های کوچک را با یکدیگر و همچنین دیواره‌ی نقش را باعث می‌شود.

محتوی زاغاب (محلول زاج سفید و آب) را می‌جوشانند تا اضافات و لکه‌های روی نقره از بین برود. در پایان با برس سیمی ظریفی ملیله ساخته شده را پاک نموده و ناهمورای‌های آن را به وسیله‌ی سوهان‌های ظریف و نیز سمباده از بین برده و آن را پرداخت می‌کنند.

ابزار کار ملیله‌کاری

ابزار کار ملیله‌کاری مانند ابزار کار زرگری و نقره‌سازی می‌باشد که عبارتند از:

کوره با دم برقی متشکل از محفظه‌ای به نام آتشخون و یک دودکش که برای ذوب نقره استفاده‌ می‌شود.

بوته که ظرفی از جنس گرافیت با یک ماده نسوز دیگر می‌باشد و برای ذوب نقره استفاده می‌شود.

ریچه قالبی فلزی است که نقره پس از ذوب شدن به داخل آن ریخته می‌شود تا به صورت شمش‌هایی ملیله شکل درآید. این قالب به شکل معکب مستطیل بوده و دارای 25 تا 30 سانتی‌متر طول و دو شیار طولی به قطر حدود 5 میلی‌متر است.

دستگاه نورد که دستگاه ملیله کِشی نیز نامیده می‌شود و شمش نقره را به مفتول تبدیل می‌کند. همچنین از ابزار دیگری نظیر انبردست، انبر آتش‌کاری، دم باریک، کمان اره، قیچی، سندان، حدیده، فرچه یا برس سیمی، انواع چکش و غیره در ساخت این هنر استفاده می‌شود.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.