هنر حجاری یا سنگ‌تراشی

شکل دادن و نقش‌پردازی سنگ به روش‌های برش، تراش، خراش و تلفیقی به‌منظور ساخت و تزئین اشیا یا ابزارهای مختلف را هنر حجاری می‌گویند. سنگ‌ها به دلیل برخوردار بودن از ویژگی‌های سختی، مقاومت، دوام و فراوانی در طبیعت به‌عنوان ماده‌ی اولیه تولید گروهی از آثار صنایع دستی ایران به شمار می‌روند. در این مقاله فروشگاه اینترنتی پرنون به‌طور کامل به این هنر پرداخته است و تمام روش‌هایی را که هنرمندان سنگ‌تراش برای تولید آثار هنری سنگی استفاده می‌کنند را معرفی کرده است.

1- معرفی هنر حجاری و سنگ‌تراشی

حجاری، هنر کندن نقش بر سنگ و صنعت بریدن آن برای کاربرد در معماری و نیز هنر و صنعت ساختن اشیای سنگی می‌باشد که نخستین تجربه بشر در حجاری و سنگ‌تراشی در ابزارسازی بوده است. به‌این‌ترتیب که با ایجاد تراش‌هایی در سنگ خشن‌ترین ابزاری را ساخت که به ساطور ابزار و قلوه ابزار معروف است.

امروزه هنرمندان سنگ‌تراش از روش‌های مختلفی در این هنر استفاده که می‌کنند که انواع روش‌های رایج در حجاری عبارت‌اند از: تراش سنگ (مانند جواهرتراشی، خراطی و نقش برجسته) برش سنگ (مانند معرق و مشبک)، خراش سنگ (مانند حکاکی) و روش‌های تلفیقی (مانند نقش برجسته مشبک). در شکل «1» انواع روش‌های تولید آثار سنگی به صورت کامل در نمودار نمایش داده شده است.

شکل 1: انواع روش‌های حجاری و سنگ‌تراشی

سنگ‌ها بسیار متنوع‌اند و هرکدام با توجه به شکل و جنس خود برای کاربرد خاصی مورداستفاده قرار می‌گیرند. ویژگی سنگ از روی استحکام، رنگ، شفافیت، رگه، سختی و شکست (جدا شدن و گسیخته شدن تکه‌هایی از سنگ در امتداد سطوح معین و صاف بر اثر ضربه یا فشار وارده را شکست یا رخ سنگ می‌گویند) آن مشخص می‌شود. بسیاری از سنگ‌ها به دلیل داشتن برخی عناصر و اکسیدهای رنگی در ترکیب خود شکل لایه‌ای منظم یا غیرمنظم دارند که سبب می‌شود به هنگام برش به‌صورت رگه‌هایی در سطح سنگ‌های لایه شده هویدا شوند. سنگ‌ها به‌صورت مسطح (تخت) و یا دارای حجم برای کاربردهای مختلف آماده می‌شوند.

از سنگ‌ها بنا به قابلیتی که دارند برای ساخت ظروف، اشیا و تزئینات ساختمانی استفاده می‌شود. ساخت انواع دیگ و دیگچه، کاسه، بشقاب و هاون برای ظروف پخت‌وپز و ... مرسوم است. آثار هنری سنگی به دو گروه قابل‌حمل و ثابت تقسیم می‌شوند.

الف) آثار سنگی تزئینی قابل‌حمل مانند ظروف، سنگاب، سردیس و تندیس.

ب) آثار سنگی تزئینی ثابت مانند انواع ستون، اجزای ستون، کتیبه، محراب، حوض، نرده، سکو، فواره، در و پاشنه و سنگفرش.

تصویر 1: دیگچه سنگی

شکل ظاهری و نقوش مورد استفاده در آثار سنگی شامل انواع گیاهی؛ حیوانی، انسانی، اشیا و سایر نقوش انتزاعی و تجریدی و همچنین گره‌ها و خط‌ها است.

سنگ‌ها با توجه به عناصر موجود در آن‌ها رنگ‌های متفاوت و ثابتی دارند. آثار هنری سنگی خود رنگ هستند و نیازی به رنگ زدن ندارند، تنها گاهی با توجه به آلودگی و فرسایش با مواد مختلف کدر خواهند شد که با سایش سطحی، شفافیت و درخشندگی خود را باز می‌یابند. حجاران از ویژگی رگه‌دار بودن سنگ‌ها در خلق برخی از آثار به‌صورت ماهرانه‌ای سود می‌برند.

سنگ‌ها به دلیل تراکم بافت ساختمانی‌شان، رنگ‌پذیر نیستند ولی سطح آن‌ها را می‌توان با مواد رنگی رنگ کرد که البته پایدار نیست. طیف رنگ‌هایی که در سنگ‌ها مشاهده می‌شود شامل سیاه، سفید، شیری، زرد، نخودی، خاکستری، صورتی، بنفش، زرشکی، عنابی، فیروزه‌ای، سبز، لاجوردی، قهوه‌ای، یشمی و آجری است.

2- معرفی ابزار و مصالح موردنیاز در هنر حجاری و سنگ‌تراشی

برای ساخت، تزئین و تکمیل آثار هنری سنگی به ابزار، وسایل، مواد و مصالح و روش‌های تولید خاصی نیاز است که در ادامه به هر یک از آن‌ها را شرح می‌دهیم.

1-2: ابزار و وسایل در هنر حجاری

 در گذشته برای ساخت و تزئین آثار هنر از ابزارهای دستی مانند انواع قلم، چکش، پُتک، سوهان، سمباده و غیره استفاده می‌شده است ولی امروزه با به کارگیری فناوری جدید بیشتر از تجهیزاتی مانند انواع سنگ‌برها و سنگ‌تراش‌های ماشینی بهره می‌گیرند. همچنین از ابزارهای اندازه‌گیری مانند خط‌کش و گونیا و وسایل ایمنی مثل کلاه، دستکش، عینک، ماسک و غیره استفاده می‌شود.

2-2: مواد و مصالح موردنیاز در هنر حجاری

الف) انواع سنگ

1- سنگ‌های قیمتی مانند الماس، زمرد، یاقوت، زبرجد و غیره

2- سنگ‌های نیمه‌قیمتی مانند فیروزه، عقیق، مروارید، لاجورد و غیره

3- سنگ‌های ابزاری مانند مرمر، تراورتن، گرانیت، بازالت و غیره

4- سنگ‌های ساختمانی مانند سنگ‌ چینی، گرانیت، مرمریت، سنگ ماسه و غیره

تصویر 2: سنگ‌های قیمتی

تصویر 3: سنگ نیمه قیمتی

ب) مصالح دیگر

از دیگر مواد و مصالح می‌توان به انواع چسب، سنگ، سیمان، بتونه، کاغذ کالک، روغن و آب اشاره کرد.

3- روش تولید آثار سنگی

عملیاتی مانند تراش، برش، خراش و سایر روش‌های تلفیقی از انواع شیوه‌های تولید آثار هنری سنگی است.

1-3: تراش سنگ (سنگ‌تراشی)

تراشیدن سنگ‌ها به‌منظور ساخت و زیباسازی اشیا در شکل‌های حجیم و مسطح با استفاده از ابزار متنوع را سنگ‌تراشی می‌گویند. آثار خراطی، نقش برجسته‌کاری سنگ و جواهرتراشی از محصولات این گروه است.

1-1-3: خراطی

 تراشیدن دورانی قطعه‌ی سنگی به‌وسیله‌ی چرخ خراطی، برای ساخت اشیایی با حجم متقارن و مدور را خراطی می‌گویند.

این روش برای شکل‌دهی بیرونی و درونی اشیا به کار گرفته‌ می‌شود. انواع ظرف‌ها شامل دیگ، دیگچه، هاون، قاب و قدح، کاسه، بشقاب، جام، گلدان و همچنین اشیایی دیگر مانند مهره‌های گردنبند، نرده‌ها و فواره‌ها از محصولات خراطی است.

چرخ خراطی این قابلیت را دارد که سنگ‎تراش بتواند در طول قطعه، قطرهای مختلفی را ایجاد کرده و آثار سنگی متنوعی را با پایه، شکم، گردن و دهانه در اندازه‌های مختلف به وجود آورد.

تصویر 4: دیگچه در حال ساخت با چرخ خراطی

هنگام ساخت و شکل‌دهی اشیای سنگی به روش خراطی تنها می‌توان با ایجاد خطوط موازی، مارپیچ، گود و برجسته و پهن و باریک آن‌ها را تزئین کرد.سنگ‌های ابزاری که برای خراطی به کار می‌روند باید تراکم مناسبی داشته باشند که سنگ مرمر رایج‌ترین آن‌ها است. چرخ خراطی به دو صورت برقی و پایی وجود دارد که انواع قلم (مانند کف تراش، ته سای، درون تراش و...) به آن وصل شده و عمل تراش با دوران یا چرخش قطعه‌‌ی سنگی که بر محور دستگاه خراطی قرار گرفته است از درون و برون آن انجام می‌گیرد. در نهایت برای تکمیل کار از قلم، چکش و دستگاه سنگ‌بر استفاده می‌شود.

2-1-3: فرآیند مراحل خراطی سنگ

-ابتدا سنگ را آماده‌سازی می‌کنند (تراش گوشه‌های ناهموار سنگ با قلم و چکش یا دستگاه)

- قطعه‌ی سنگ را از دو طرف روی چرخ خراطی ثابت و تنظیم می‎کنند.

- دیواره‌ی بیرونی و قطرها را متناسب با شی موردنظر می‌تراشند.

- بخش فوقانی را لب‌تراشی و بخش انتهایی را کف‌تراشی می‎کنند.

- حفره‌ای در سر شی ایجاد می‌کنند و درون آن را تا به دست آمدن ضخامت مناسب دیواره می‌تراشند.

- درون و بیرون شی را می‌سایند.

- با ایجاد خطوط موازی یا مارپیچ بخش بیرونی شی را تزئین می‌کنند.

- پرداخت نهایی را انجام می‌دهند.

3-1-3: نقش برجسته‌کاری روی سنگ

تراش و برداشت قسمتی از سطح سنگ برای ایجاد طرح و نقش با قلم و چکش به‌منظور کاربرد در بناها و اشیا را «نقش برجسته‌کاری سنگ» گویند. انواع نقش برجسته‌کاری به سه روش برداشت زمینه، برداشت نقش تلفیقی انجام می‌شود. استفاده از نقش برجسته‌کاری سنگ برای نگارش کتیبه‌ها، سنگ مزارها، درها و تزئین سکوهای ورودی در بناهای سنتی، انواع ستون، اجزای ستون، سنگاب، گلدان، پایه میز، نرده و منبر به کار می‌رود.

شکل ظاهری برجسته‌کاری بیشتر بر روی سطوح تخت که برای پوشاندن بخشی از دیوار یا کف و سطوح منحنی مانند ستون‌ها، ظروف و احجام تزئینی اجرا می‌شود. انواع نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی، اشیا، خط‌نگاری و گره‌ها در این شیوه قابل‌اجرا است.

1-3-1-3: ابزار و مصالح موردنیاز در روش نقش برجسته‌کاری

از وسایل و دستگاه‌های برش، تراش، سایش، کوبش، پرداخت، صیقل‌زنی و اندازه‌گیری برای انجام مراحل کار استفاده می‌شود.

مواد و مصالح این روش سنگ‌های ابزاری مانند مرمر و گرانیت که دارای بافت و تراکم یکنواخت هستند برای این کار مناسب‌اند.

2-3-1-3: مراحل کار در روش نقش برجسته‌کاری

- قواره کردن تخته سنگ‌ها: تخته سنگ‌ها را در ابعاد، قطر و اندازه‌ی موردنیاز برش زده و آن را لایه می‌کنند.

- انتقال طرح: طرح را روی سنگ موردنظر منتقل می‌کنند.

- تراش: با چکش و قلم فولادی دور طرح را مشخص کرده سپس زمینه یا طرح را آن‌قدر می‌تراشند تا به تدریج به برجستگی موردنظر برسند.

- ساخت‌وساز: با ابزار سایشی، نقش برجسته شده را حجم داده و جزئیات آن را ساخت‌وساز می‌کنند.

- سایه زدن: برخی قسمت‌ها را با خطوط ممتد یا هاشور سایه می‌زنند.

- پرداخت و صیقل زدن: در پایان نقوش برجسته را پرداخت کرده و به تدریج آن‌ها را می‌سایند تا کاملا صیقلی شود.

تصویر 5: سنگ نقش برجسته

2-3: برش سنگ (سنگبری)

بریدن نقوش و خط نگاره‌ها به‌صورت مسطح برای پرداخت و تزئین طرح و زمینه با استفاده از ابزار برش را «سنگبری» یا «برش سنگ» می‌نامند. از انواع این روش‌ها می‌توان به معرق و مشبک سنگ اشاره کرد.

1-2-3: معرق‌کاری

 بریدن، کنار هم چیدن و چسباندن سنگ‌های رنگارنگ لایه شده برای ایجاد طرح و نقش با ابزار برش و سایش را «معرق‌کاری سنگ» می‌گویند.

از معرق سنگ برای تزئینات بنا مانند کف و همچنین انواع سطوح مانند صفحه‌ی میز استفاده می‌شود. معرق سنگ بیشتر بر سطح تخت و گستره اجرا می‌شود. در این هنر می‌توان از تسمه‌های برنجی و نوارهای سنگی پهن و باریک به‌منظور ایجاد قاب به دور نقوش اصلی معرق نیز استفاده کرد.

نقوش مورداستفاده در معرق سنگ شامل طرح‌ها، نقوش سنتی (اسلیمی و ختایی، گره‌ها و خط نگاره‌ها) و طرح‌های متنوع دیگر است.

1-1-2-3: ابزار و مصالح موردنیاز در روش معرق‌کاری

انواع دستگاه‌های سنگ‌بر و سنگ‌شکن و سنگ‌ساب و وسایلی همچون قیچی، چکش، انبردست و پرس به‌عنوان ابزار و وسایل موردنیاز در این هنر به کار گرفته می‌شود.

سنگ، چینی، گرانیت، مرمر و مرمریت، چسب سنگ، چسب میکا، سیمان، مقوا، پودر اُخرا و تسمه‌ی برنجی از جمله مواد و مصالح این هنر است.

2-1-2-3: مراحل اجرای کار در روش معرق‌کاری

1- ابتدا طرح اولیه را انتخاب می‌کنند و آن را بر روی مقوا انتقال داده و طرح و الگوی اولیه را برش می‌دهند.

2- قطعات الگو را روی سنگ‌های لایه شده‌ی انتخابی می‌چسبانند و برش می‌زنند.

3- بستر کار را با مواد چسبنده آغشته می‌سازند و قطعات برش خورده سنگ را روی آن کنار یکدیگر می‌چینند.

4- تسمه‌های برنجی را برای ایجاد حمیل به دور قطعات سنگی قرار می‌دهند. (خطوط باریکی که اطراف طرح کلی یا چارچوب قرار می‌دهند، حمیل نام دارد.)

5- مقواهای الگو را از سطح سنگ‌ها با آب جدا کرده و کار را خشک می‌کنند.

6- درزهای باقیمانده را با مواد چسبنده پر می‌کنند.

7- سطح کار را با دستگاه ساینده، یکنواخت می‌کنند.

8= پریدگی‌ها، شکاف‌ها و درزهای کوچک را بتونه می‌کنند.

9- بخش‌های مرمت شده را سمباده می‌زنند.

10- کار تکمیل شده را با وسایل ساینده و پودرهای مخصوص صیقل می‌دهند.

11- شست‌وشوی نهایی را انجام می‌دهند.

تصویر 6: نمونه‌ای از معرق سنگ

2-2-3: مشبک‌کاری

 بریدن بخش‌هایی از لایه سنگ‌بر اساس طرح به‌وسیله‌ی ابزار برش و ایجاد شبکه و روزنه را «مشبک کاری» سنگ می‌گویند. از مشبک سنگ برای ساخت نورگیر، هواکش و جدا کننده‌ی فضاها در بنا استفاده می‌شود. این جدا کننده‌ها معمولا به شکل مسطح بوده و حجم، ابعاد و اندازه‌ای متناسب با کاربرد دارند.

نقوش رایج در مشبک سنگ علاوه بر طرح‌های هندسی مانند گره، نقوش اسلیمی و ختایی، طرح‌های جانوری و خط نگاره‌ها نیز می‌باشند با این تفاوت که در برخی طرح‌ها مانند گره‌ها، پراکندگی شبکه‌ها در سطح کار متعادل است، بدین معنی که نقوش مابین خطوط اصلی گره، برش خورده و خالی می‌شوند ولی در مورد نقوشی مانند گرفت و گیر (به صحنه‌ی درگیری حیوانات گرفت و گیر می‌گویند) طرح اصلی ثابت بوده و شبکه تنها بروی زمینه ایجاد می‌شود. لازم به ذکر است نقوش استفاده شده در مشبک باید به یکدیگر پیوسته باشند تا ساختار شبکه متعادل و پایدار بماند.

1-2-2-3: ابزار و مصالح روش مشبک‌کاری

 از انواع ابزارها همچون دستگاه‌های برش، تراش، سایش و سوراخ‌کاری در این هنر استفاده می‌‌شود. مواد و مصالح موردنیاز در مشبک سنگ از انواع سنگ‌های ابزاری استفاده می‌شود.

2-2-2-3: مراحل انجام کار مشبک‌کاری

1-سنگ را در ابعاد و اندازه‌ی موردنیاز به‌صورت لایه برش می‌دهند.

2- طرح را روی سنگ لایه شده منتقل می‌کنند.

3- بخش‌هایی از سنگ را با مته سوراخ می‌کنند.

4- بخش‌های مشخص شده بر اساس طرح را با ابزار برش یا قلم فولادی و چکش می‌برند.

5- کار را سائیده، پرداخت کرده و صیقل می‌زنند.

تصویر 7: مشبک ‌کاری سنگ

3-3: خراش سنگ (حکاکی)

خراشیدن سطح سنگ برای ایجاد خط، بافت و نقش کم‌عمق با انواع قلم فولادی و چکش را «خراش سنگ» یا حکاکی می‌گویند. انواع خراش سنگ عبارت است از: خراش زمینه و خراش طرح اصلی.

از روش حکاکی برای کنده‌کاری سطحی و ظریف تصویری یا نوشتاری روی سنگ استفاده می‌شود که بر سطوح تخت و منحنی قابل‌اجرا است.

حکاکی بر روی سطح اشیای سنگی مختلفی ایجاد می‌شود که عبارت‌اند از: ظروف سنگ مانند قاب و قدح، دیگ و دیگچه، دیزی، گلدان، شمعدان، سرمه‌دان، نگین، مهرهای مسطح (دکمه‌ای) و استوانه‌ای (غلطکی) و الواح مانند سنگ مزار و کتیبه‌های سردر بناهای سنتی.

1-3-3: ابزار و وسایل خراش سنگ (حکاکی)

 ابزار موردنیاز برای حکاکی انواع قلم فولادی با نوک تیز ساده (برای ایجاد خراش خطی) و قلم فولادی پهن و آجدار (برای ایجاد خراش خطی) و قلم فولادی پهن و آجدار (برای ایجاد بافت در زمینه سنگ)، خط‌کش، پرگار، فرچه‌ی نرم یا قلم‌موی پهن، سنباده، سوهان و پمپ باد است.

2-1-3-3: مراحل اجرای کار خراش سنگ (حکاکی)

1- بدنه‌ی سنگی را انتخاب و آماده‌سازی می‌کنند.

2- طرح را بر روی زمینه‌ی سنگی انتقال می‌دهند.

3- با قلم فولادی تیز برای دورگیری و ایجاد شیار، خطوط طرح را می‌خراشند.

4- در هر مرحله‌ی کار خاک و تراشه‌ها را به‌وسیله‌ی فرچه یا پمب باد از سطح کار پاک می‌کنند.

5- در صورت لزوم با ایجاد بافت در زمینه و دوده‌کاری، کار را تکمیل می‎کنند.

تصویر 8: قندان سنگی حکاکی شده

4-3: تلفیق

به کارگیری دو یا چند روش حجاری برای ساخت و زیباسازی آثار هنری سنگی را «روش تلفیقی» می‌گویند. روش تلفیقی شیوه‌هایی همچون برش و خراش، برش و تراش، تراش و خراش را شامل می‌شود. به کارگیری هریک از شیوه‌های تلفیق، محصولات متنوعی را پدید می‌آورد.

از جمله‌ی این آثار می‌توان به نقش برجسته‌ی مشبک، حکاکی روی جواهر یا نگین تراشی، خراطی و حکاکی و پیکره‌سازی اشاره کرد.

- نقش برجسته‌ی مشبک: برداشتن سطوح تراش خورده و برش آن در برخی قسمت‌های نقش برجسته تا حدی که حفره یا شبکه‌ای در آن پدید آید را «نقش برجسته مشبک» گویند.

- نگین تراشی: ساخت جواهر از سنگ‌های نیمه‌قیمتی و حکاکی خطوطی چون آیات، دعاها و اسامی متبرکه و یا اشکال اجرام سماوی بر روی آن را مهرسازی و یا «نگین تراشی» می‌گویند.

- خراطی و حکاکی: ساخت ظروف به شیوه‌ی خراطی و حکاکی زمینه را به گونه‌ای که طرح اصلی به رنگ طبیعی سنگ باقی بماند و زمینه با دوده و روغن به رنگ سیاه درآِید، «خراطی و حکاکی» گویند. این هنر در مشهد و حومه‌ی آن به سنگتراشی ظروف شهرت دارد.

- پیکره‌تراشی: ساخت پیکره‌های انسانی یا حیوانی به شیوه‌ی تلفیق خراطی، حکاکی و مشبک به گونه‌ای که طرح اصلی به‌صورت مستقل نمایان شود را «پیکره تراشی» می‌گویند. از این هنر بیشتر برای ساخت پیکره‌های مشاهیر ادب و هنر و نصب در میادین اصلی شهر استفاده می‌شود.

تصویر 9: پیکره سازی سنگی

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: آشنایی با صنایع دستی ایران

لطفا دیدگاه خود را درباره این مطلب بیان کنید