هنر معرق کاری

معرق‌کاری، هنر بریدن و کنار هم چسباندن قطعات مسطح چوبی برای ایجاد پوشش تزئینی تخت، بر اساس طرح‌ها و نقش‌های متنوع است. از هنر معرق‌کاری برای ایجاد نقش و نگار بر سطح اشیایی مانند درب‌های ورودی، گنجه‌ها، صندوق، میز، پاراوان، قاب و همچنین ساخت تابلوهای گوناگون استفاده می‌شود.

اگر می‌خواهید با جزئیات این هنر زیبای ایرانی آشنا شوید در ادامه به طور کامل به معرفی ابزار مورد نیاز هنر معرق و نحوه تولید این آثار توضیح داده شده است.

 معرق‌کاری روی چوب

بیشتر آثار معرق به‌صورت تخت و مسطح دیده می‌شوند. مهم‌ترین ویژگی معرق‌کاری که در ظاهر آن جلوه دارد، بهره‌گیری هنرمندانه از تنوع رنگی چوب‌های طبیعی و خودرنگ است که تمامی سطح کار را می‌پوشاند و گاه موضوع اصلی معرق‌کاری شده و پیرامون آن با استفاده از مواد مصنوعی رنگ تکمیل می‌شود.

در این شیوه، هنرمند با قلم‌های بسیار ظریف که اغلب تعداد آن‌ها نیز محدود است، روی سطوح کوچک چوب، عاج یا آبنوس کنده‌کاری می‌کند.

تاریخچه هنر معرق‌کاری

معرق در اصل به تکه‌های ریزی از کاشی اطلاق می‌شود که در کنار هم چیده می‌شوند و فرم‌های مختلفی را تشکیل می‌دهند. این نوع کاشی برای تزئین داخل و خارج گنبدها و سر در مساجد به کار می‌رفته است. ساخت معرق، پر زحمت و وقت‌گیر است زیرا بریدن و ساییدن کاشی بسیار مشکل است. معرق‌کاری در قرن ششم هجری یعنی در دوره‌ی سلجوقیان به سمت کمال رفت و متداول شد.

هنرمندان معرق‌کار در قرن هشتم به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند و موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آن‌ها تشکیل می‌یافت، کوچک‌تر کنند.

ارزانی معرق بیشتر موجب رواج آن گردید زیرا هزینه‌ی ساخت معرق‌های لعاب‌دار صدفی به مراتب کمتر از هزینه‌ی آجرهای کاشی مینایی بود. اما آنچه مورد نظر ما است، معرق‌کاری روی چوب است.

معرق روی چوب، عمری پنجاه ساله دارد و پدیده‌ای تازه در ایران است. در این شیوه‌ی تازه که از منبت‎‎کاری جدا شده، طرح موردنظر را روی چوب و به وسیله مغار خالی می‌کردند و به جای آن تکه‌هایی به همان اندازه از چوب‌های مختلف یا عاج، جاگذاری می‌نمودند.

پس از به وجود آمدن اره مویی‌های بسیار باریک، معرق روی چوب وارد مرحله‌ی جدیدی گشت و هنری با ظرافت و اعجاب آورد گردید. در این مرحله به جای آن که بر روی چوب کنده‌کاری شود و نقوش موردنظر در آن جای گیرد، با قرار دادن قطعات مختلف از قبیل صدف، عاج، استخوان، فلز و چوب‌های مختلف رنگی در کنار یکدیگر، معرق ایجاد می‌شود.

در واقع معرق روی چوب را می‌توان تابلو نقاشی‌ای دانست که در آن به جای رنگ، از چوب‌های مختلف رنگین و به جای قلم‌مو از اره‌مویی استفاده می‌شود.

ابزار کار معرق‌کاری روی چوب

برای تولید آثار چوبی معرق به ابزار و وسایل خاصی نیاز است که در ادامه به معرفی آن‌ها پرداخته شده است.

کمان اره: اره مویی به آن بسته می‌شود و در حقیقت از ابزار اصلی ایجاد معرق است.

اره مویی چوب‌بر: دارای تیغه‌ای برنده و بسیار ظریف است و دندانه‌های آن، دو به دو متمایل به چپ و راست می‌باشد. این نحوه‌ی ساخت باعث می‌شود که اره در چوب به راحتی برش ایجاد کند.

اره‌مویی فلزبر: دندانه‌های آن به ترتیب در کنار هم قرار گرفته‌اند. در معرق‌کاری از این تیغه برای بریدن صدف استفاده می‌شود. عکس تیغه اره‌مویی‌ها با بزرگنمایی زیادی گرفته شده است. اره‌ها اندازه‌های مختلفی دارند که نازک‌ترین آن‌ها اره 8 صفر و درشت‌ترین آن‌ها اره شماره 5 است.

میز کار: تخته کوچکی به نام پیشکار به ابعاد 10*15 سانتی‌متر که در جلوی آن شکافی به شکل 7 وجود دارد. پیشکار به لبه‌ی میز کوبیده می‌شود.

میخ سایه: یک نوع میخ کوتاه و ظریف است و برای نگاه داشتن قطعات قالب به کار می‌رود.

تیزک: نوک تیز دارد و برای برداشتن قطعات قالب به کار می‌رود، جنس تیزک از فولاد است.

تخته سه‌لایی: برای تولید آثار معرق‌ روی چوب به انواع مختلفی از تخته سه لایی نیاز است. در تخته سه‌لایی به ضخامت 3 میلی‌متر برای چسباندن طرح بر روی آن به وسیله چسب فوری.

تخته سه‌لایی به ضخامت 18 میلی‌متر که به آن «زیر کار» می‌گویند و قطعات معرق شده بر روی آن پرس یا چسبانده می‌شود. ضخامت زیاد این تخته سه‌لایی از آن جهت است که پس از روغن‌کاری و رنگ‌آمیزی، به علت نیروی کششی رنگ خم نشود.

چسب فوری:  برای چسباندن طرح بر روی تخته سه‌لایی  از چسب فوری استفاده می‌شود و از چسب نجاری برای چسباندن قطعات معرق‌شده بر سطح «زیر کار».

انواع چوب: چوب‌هایی به رنگ‌ها و جنس‌های مختلف از قبیل چوب گردو تیره و فوفل که بیشتر برای زمینه به کار می‌روند و چوب شمشاد، نارنج، بقم، سنجد، اقاقیا، عناب، افرا و گلابی که رنگ آن‌ها در عکس به وضوح دیده می‌شود. همچنین عاج، صدف، خاتم و شبه عاج که یک نوع فیبر مخصوص است جزء وسایل مورد نیاز این هنر است.

انواع روش‌های معرق‌کاری 

محصولات معرق‌کاری روی چوب از نظر زمینه به دو دسته تقسیم می‌شود:

• معرق زمینه رنگ: پس از اتمام کار، قطعات معرق شده بالاتر از سطح زیر کار می‌‌باشند، بنابراین زمینه با رنگ پلی‌استر مشکی پر می‌شود تا همسطح نقوش معرق شده بود.
• معرق زمینه چوب: در این نوع معرق، تمامی قطعات معرق در محل‌های خالی ایجاد شده روی زمینه‌ی چوب جای داده می‌شوند.

نحوه ایجاد معرق زمینه رنگ

طرح معرق توسط طراح روی کاغذ کشیده می‌شود.

طرح را به وسیله‌ی چسب فوری روی تخته سه‌لایی به ضخامت 3 میلی‌متر می‌چسبانند.

با اره‌مویی، تخته سه‌لایی را به چند قطعه تقسیم می‌کنند، این قطعات باید به اندازه‌ای باشند که هنگام بریدن کمان اره به آن‌‌ها گیر نکند.

قطعات تقسیم شده را در کنار یکدیگر قرار داده، به وسیله‌ی میخ سنجاقی بر روی سطح زیر کار ثابت می‌کنند.

حال از پایین تابلو شروع به کار و هر قسمت از قطعات تقسیم شده را به قطعات کوچک‌تری تقسیم می‌شود. این تقسیمات از روی خطوط طرح انجام می‌شود.

 این قالب‌ها را بر حسب رنگ‌هایی که باید به کار برده شود، روی چوب به خصوصی که دارای همان رنگ مورد نظر است می‌گذاریم و به وسیله‌ی «میخ سایه» ثابت نگه می‌داریم.

اکنون با اره مویی شروع به بریدن چوب می‌کنیم. نحوه برش به این ترتیب است که اره‌مویی باید مماس با محیط قالب حرکت کند و به‌طور عمودی بالا و پایین رود تا کناره‌های تکه‌ی بریده شده، صاف درآید.

قطعات به دست آمده از مرحله قبل را به وسیله‌ی چسب نجاری بر روی «زیر کار» می‌چسبانیم. مجموعه‌ی این اعمال تا پایان کار ادامه می‌یابد.

پس از اتمام کار، قطعات معرق شده برجسته‌تر از سطح «زیر کار» می‌باشند بنابراین زمینه را با رنگ پلی‌استر مشکی پر می‌کنیم تا همسطح سطوح معرق شده، شود.

نحوه تولید معرق زمینه چوب

طرح معرق توسط طراح روی کاغذ کشیده می‌شود.

طرح را به وسیله‌ی چسب فوری روی تخته سه‌لایی به ضخامت 3 میلی‌متر می‌چسبانیم.

چوبی از جنس گردوی تیره یا فوفل به اندازه‌ی کادر طرح، تهیه می‌کنیم سپس طرحی را که روی سه‌لایی چسبانده‌ایم با میخ سایه به چوب زمینه متصل می‌کنیم.

در حد فاصل چوب زمینه و «زیرکار» ورقه‌ای از نایلون قرار می‌دهیم.

کلیه‌ی نقشه را با بریدن از زمینه کار جدا می‌کنیم سپس به وسیله‌ی گازانبر میخ‌ها را می‌کشیم تا تخته سه‌لایی از چوب زمینه جدا شود.

در این مرحله زمینه‌ی چوب و قالب به دست آمده از سه‌لایی را نگاه می‌داریم و زمینه‌ی بریده شده‌ی تخته سه‌لایی و قالب چوبی به دست آمده آن را دور می‌اندازیم. بنابراین در این مرحله تابلویی داریم که زمینه‌ی آن چوب و قالب آن طرح‌های روی تخته سه‌لایی است.

اینک از پایین تابلو شروع به کار می‌کنیم، قالب‌ها را طبق سلیقه بر روی چوب‌های مختلف رنگین یا صدف یا عاج قرار داده و همانند مرحله ششم از «معرق زمینه رنگ» شروع به برش می‌کنیم.

هر تکه‌ی معرق شده از مرحله‌ی 7 را در شکاف مخصوص خود در چوب زمینه قرار می‌دهیم و می‌چسبانیم. نایلون مرحله 4 باعث می‌شود تا قطعات معرق به «زیر کار» نچسبد.

اگر تکه معرق شده به اندازه‌ی 1/0 میلی‌متر بزرگ‌تر از قالب باشد، درون محل خود در چوب زمینه فرو نمی‌رود؛ بنابراین کار معرق زمینه چوب به مراتب مشکل‌تر و هنری‌تر از معرق زمینه رنگ می‌باشد. یک معرق‌کار خوب، کاری است که بین قطعات آن فاصله ایجاد نشود و رنگ‌آمیزی آن جالب باشد. اصالت طرح و نقشه نیز ملاک و معیار یک کار برجسته و نفیس است.

در خاتمه‌ی کار چوب زمینه به چوب «زیرکار» پرس می‌شود.

نحوه رنگ کردن آثار معرق‌‌کاری روی چوب

در این مرحله اگر معرق زمینه رنگ باشد، ابتدا رنگ پلی‌استر مشکی را روی سطح کار می‌ریزیم. پس از خشک شدن رنگ، اول با سنباده‌ی درشت تمامی سطح کار را می‌ساییم تا سطح آن صاف و یکنواخت گردد و نقاطی از معرق که زیر رنگ رفته، ظاهر شود. بعد با سنباده‌ی نرم، کار را می‌ساییم تا خطوط ایجاد شده توسط سنباده‌ی درشت از میان برود سپس تمامی سطح اثر با «لیسه» پرداخت می‌شود.

پس از اتمام این مراحل، به وسیله‌ی پیستوله‌ی برقی روی تمامی سطح معرق، پلی‌استر بی‌رنگ می‌پاشیم و بعد از خشک شدن با سمباده و سپس دستگاه پولیش، سطح پلی‌استر را براق می‌کنیم.

در مورد معرق زمینه چوب، پس از ساییدن سطح کار، روی آن فقط پلی‌استر بی‌رنگ می‌زنیم و بقیه‌ی مراحل کار نظیر معرق زمینه رنگ می‌باشد.

اگر در کار معرق از چوب‌های چرب نظیر فوفل، بقم، سردار و زیتون استفاده شده باشد قبل از پاشیدن پلی‌استر به سطح چوب مواد ضدچربی می‌زنیم. این عمل باعث می‌شود چربی چوب، پلی استر را ورقه ورقه نکند.

دوام محصولات تولید شده با  معرق زمینه‌ی چوب بیش از معرق زمینه‌ی رنگ می‌باشد، خصوصا در کارهای بزرگتر از 50*50 سانتی‌متر، امکان ترک خورد پلی‌استر زیاد است.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.