هنر و صنایع دستی منبت‌کاری

منبت یکی از هنرها و صنایع‌دستی ایران‌زمین است که در این هنر نقش‌ها به صورت نقش برجسته روی زمینه کار قرار می‌گیرند. منبت‌کاری چوب یکی از شاخه‌های منبت‌کاری است و بیشتر به صورت کنده‌کاری روی چوب اجرا می‌شود. منبت‌کاری با چوب یکی از ظریف‌ترین صنایع‌دستی است که تلفیقی از هنر و حوصله هنرمندانی است که با ابزاری ساده، محصولاتی با ارزش خلق می‌کنند. در ادامه قصد داریم شما را با این هنر اصیل و زیبای ایرانی بیشتر آشنا کنیم و اطلاعات جذابی در اختیار شما قرار دهیم، پس با ما همراه باشید.

تاریخچه منبت‌کاری

واژه منبت به معنای کنده‌کاری روی چوب است که سابقه دیرینه دارد. شاید بتوان آغاز منبت‌کاری را زمانی دانست که انسان نخستین با ابزاری برنده، چوبی را تراشیده است. منبت‌کاری روی چوب از قدیم در ایران مرسوم بوده است. در کتیبه‌هایی که از زانه‌ی داریوش در تخت جمشید به دست آمده، سخن از پرداخت دستمزد به هنرمندانی است که روی درهای چوبی کنده‌کاری می‌کرده‌اند. البته مدارک معتبری از پیشینیان این هنر در دست نداریم و دلیل این امر آن است که عمر چوب کوتاه است و بر اثر مرور زمان از میان می‌رود اما در کشور ما آثاری از منبت‌کاری‌های نسبتا قدیمی به جای مانده که بر روی درب مقبره‌های ائمه اطهار و نیز منبرها انجام شده است. دلیل سالم ماندن این آثار هم احترام مذهبی مردم به این اماکن و هم بیدزدایی آن‌ها است. پاره‌ای از این آثار 900 تا 1000 سال قدمت دارند.

کهن‌ترین درب چوبی منبت‌کاری شده اکنون در موزه‌ی اکبرآباد «هندوستان» حفظ می‌شود. این درب متعلق به کاخ سلطان محمود در غزنه است. در موزه‌های ایران نیز چند درب چوبی متعلق به قرن‌های چهارم و پنجم هجری موجود است. کنده‌کاری این درب‌ها به صورت شاخ و برگ و کتیبه‌های مختلف با آیه‌های قرآن مجید است. مطالعه‌ی دقیق این درب‌های چوبی نشان می‌دهد که هنر منبت‌کاری و هنر گچبری از نظر موضوع تزئینات، زیاد اختلاف نداشته‌اند.

در حقیقت همان تحولی که از دوره‌ی ساسانیان تا دوره‌ی اسلامی در گچبری‌ها دیده می‌شود در کنده‌کاری روی چوب نیز به چشم می‌خورد. آثاری از چوب‌های منبت‌کاری شده در دوره‌های پیش از اسلام در دست نیست و آثاری از منبت‌کاری دوره‌ی اسلامی باقی‌مانده متعلق به بناهای مذهبی است.

در عصر تیموریان هنر منبت‌کاری به همان شیوه هروش دوره‌های قبلی و مغول ادامه یافت. در دوره‌ی صفویان منبت‌کاری مانند سایر هنرهای دیگر ایران رو به کمال رفت و منجر به خلق شاهکارهای زیادی شد. در اصفهان مساجدی از عهد صفویان وجود دارند که درب‌هایشان هنوز دست نخورده و سالم باقی مانده‌اند مانند درب مدرسه‌ی سلطان حسین.

آرامگاه شاهزاده حسین در قزوین نیز درب زیبایی دارد که از دوره‌ی شاه طهماسب باقی‌مانده است. یکی از زیباترین آثار منبت‌کاری شده ایران رحلی است که در موزه «متروپولیتن» نیویورک نگهداری می‌شود و علاوه بر تزئینات شاخ و برگ به سبک ساسانی، نام دوازده تن از ائمه معصومین و تاریخ 761 قمری نیز بر روی آن دیده می‌شود. منبت‌کاری‌های دیگری نیز به دست هنرمندان ایرانی برای آرامگاه امیر تیمور و مسجد شاه زند در سمرقند به وجود آمده که آثارش امروزه هنوز باقی است.

در دوره‌ی زند و قاجار، هنر ظریف و زیبای منبت‌کاری از رونق افتاد. ساختن درب‌های منبت یا قطعات بزرگ جای خود را به اشیا کوچک‌تری مانند رحل و قاب آیینه داد. در عصر حاضر هنر منبت‌کاری همچنان رواج دارد و در گوشه و کنار ایران هنرمندان بسیاری به آن مشغول هستند اما متأسفانه رفته‌رفته استفاده از نقوش اصیل که شامل طرح‌های اسلیمی و ختایی یا گل‌وبوته است رو به فراموشی می‌رود و طرح‌های خارجی جای آن‌ها را می‌گیرد. اگر این شیوه به همین شکل ادامه یابد، هنر منبت ایران در مقایسه با منبت کشورهای هند، پاکستان و تایلند عقب خواهد ماند.

در نوعی از این هنر به جای آن که زمینه چوب را کنده‌کاری کنند و نقش مورد نظر را برجسته سازند، چوب‌های مختلف را با رنگ‌های گوناگون طبیعی آن بریده، پهلوی هم قرار می‌دهند. این کار شباهت زیادی به هنر موزاییک دارد. در این گونه جدید از چوب‌های شمشاد برای رنگ زرد و عناب برای رنگ قرمز استفاده می‌کنند. زمینه‌ی کار، بیشتر از چوب گردو یا ریشه‌ی درختان جنگلی است که خود دارای نقوش زیبایی هستند. جالب اینجاست که تکنیک کار با قدیم تفاوت چندانی نکرده است البته از 200 تا 300 سال پیش تاکنون پیشرفت‌هایی در مورد نحوه‌ی ساختن ابزار حاصل شده اما روش کار تغییر چشمگیری نداشته است.

مواد و مصالح منبت‌کاری

مهم‌ترین ماده‌ای که روی آن منبت‌کاری می‌کنند چوب است. این چوب باید محکم و بدون گره باشد. برای این منظور از چوب‌های آبنوس، فوفل، بقم، شمشاد، عناب و گردو استفاده می‌کنند. البته آبنوس و بقم چون هم محکم‌تر و هم چرب‌تر هستند دوام بیشتری دارند اما در ایران به خاطر فراوانی چوب گردو اکثرا از این چوب استفاده می‌شود.

شناخت راه چوب یکی از مهم‌ترین اصول کار است. راه چوب همان مسیر رشد عمودی درخت است و به آن اصطلاحا «راه راست» می‌گویند. برش افقی درخت را «راپود» می‌نامند که بر روی آن منبت‌کاری نمی‌شود. اگر روی چوبی گره مشاهده شود، برای منبت‌کاری در سطح آن گره را به دو قسمت تقسیم می‌کنند و از مرکز گره به سمت محیط گره مغار می‌زنند. در غیر این صورت، گره از روی چوب کنده می‌شود. از دیگر مصالح منبت‌کاری می‌توان از «عاج»، «صدف» و «استخوان» نام برد.

وسایل و ابزار منبت‌کاری

برای شروع هنر زیبا و جذاب منبت‌کاری (کنده‌کاری روی چوب) به ابزار زیادی نیاز نداریم، با مختصر ابزار هم می‌توانید یک اثر زیبا منبت‌کاری خلق کنید. اما نکته مهم نحوه انتخاب ابزار مناسب و با کیفیت بالا می‌باشد. به دلیل این که ابزار منبت‌کاری، ابزاری دائمی هستند، بهتراست بالاترین کیفیت آن انتخاب شود که در ادامه به‌طور کامل این ابزار را به همراه جزئیات کامل معرفی کرده‌ایم.

مغار

وسیله‌ای است برای تراشیدن چوب و اندازه‌های مختلفی دارد که این اندازه‌ها بر اساس پهنای مغار تعیین می‌شود. در موقع کنده‌کاری باید انحنای شیب‌دار مغار به سمت کار باشد. مغارها انواع گوناگون دارند که عبارتند از:

مغار کبریتی: نازک‌ترین مغار است، نوک آن یک میلی‌متر پهنا دارد و برای کندن سطوح صاف به کار می‌رود.

مغار تخت یا صاف: از این مغار برای شیب دادن و کندن سطوح صاف استفاده می‌شود.

مغار نیم‌باز: تیغه‌ی این مغار کمی انحنا دارد. داخلش نسبت به مغار تخت کمی گود است. دارای دهانه باز می‌باشد و برای ایجاد قوس و سطوح شیب‌داری به کار می‌رود که با مغار صاف امکان‌پذیر نیست.

مغار کیلویی: برای ایجاد انحناهای عمیق استفاده می‌شود. این مغار گودی بیشتری از مغار نیم‌باز دارد و شیب آن تندتر است.

مغار شفره: مقطع این مغار به شکل «V» است و برای اجاد خط بین دو سطح که نسبت به هم زاویه دارند یا عمود هستند به کار می‌رود. همچنین طرح را از زمینه جدا می‌کند.

کلیه‌ی مغارهای نامبرده دارای نوع خمیده یا کج نیز هستند. از مغارهای کج در جاهایی استفاده می‌کنند که امکان استفاده از مغار صاف نباشد.

سوهان

برای ساییدن چوب و دیگر مواد منبت‌کاری به کار می‌رود و انواع مختلفی دارد.

سوهان دوسر صاف و کج: از نوع صاف برای ساییدن و از نوع کج برای صاف کردن محل گود استفاده می‌شود.

سوهان سه پهلوی سه گوش: از این سوهان برای تراش دادن و صاف کردن سطوح استفاده می‌کنند.

سوهان دم موشی: نازک و کوچک است و برای کارهای خیلی ظریف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سوهان گرد: برای صاف کردن داخل سوراخ یا دایره به کار می‌رود.

چوب‌ساب

برای از میان بردن پستی و بلندی‌های زمینه یا گرد کردن پایه‌های میز و صندلی به کار می‌رود و دو نوع دارد که عبارتند از:

• چوب‌ساب کج
• چوب‌ساب راست

چکش یا تخماق

برای کوبیدن و ضربه زدن به انتهای مغار به کار می‌رود. جنس سر این چکش در قدیم از چوب بود ولی هم اکنون برای ساختن آن از پلاستیک فشرده استفاده می‌کنند. پلاستیک فشرده سبب می‌شود تا ضربات، صدا نداشته باشد و دسته‌ی مغار آسیب نبیند و ضمنا وزن مناسب چکش نیز هنرمند منبت‌کار را خسته نکند.

روغن‌دان

جعبه‌ای است که داخل آن پنبه‌ی آغشته به روغن خوراکی یا پارافین قرار دارد. نوک مغار حین تماس با پنبه چرب می‌شود. بدین ترتیب موقع کنده‌کاری، مغار راحت جلو می‌رود و براده را به شکلی ظریف بر می‌دارد.

سنگ نفت

برای تیز کردن نوک مغار به کار می‌رود. نوک مغار باید همیشه تیز و صاف باشد در غیر این صورت عمل دلخواه را انجام نمی‌دهد. یک طرف سنگ نفت زبرتر از طرف دیگر است. برای تیز کردن مغار، تیغه را اول با قسمت زبر و سپس با قسمت نرم تیز می‌کنند. نوک بعضی از مغارها آن‌قدر تیز است که می‌تواند موی دست را بتراشد. سنگ را در نفت قرار می‌دهند تا همیشه نرم بماند و تیغه مغار را خراش ندهد. اگر سنگ در نفت نباشد خود نیز ناهمگون و سریع ساییده خواهد شد.

گیره

کار برای اجرای منبت به گیره بسته می‌شود. وجود گیره بسیار الزامی است زیرا دست‌های هنرمند برای ایجاد خلاقیت باید آزاد باشد.

روش کار منبت‌کاری

برای تولید یک محصول منبت‌کاری باید مراحل مختلفی اجرا شود که در ادامه به ترتیب مراحل اجرای یک محصول منبت‌کاری توضیح داده شده است.

1-ایجاد فرم اولیه: فرم لازم و اصلی برای شروع کار منبت توسط نجار فراهم می‌شود.

2- ایجاد طرح: ممکن است طرح در ذهن هنرمند منبت‌کار وجود داشته باشد. در این حالت وی به‌طور مستقیم آنچه را که در ذهن دارد به سطح کار منتقل می‌کند. در حالت دیگر طراح، طرح را بر روی کاغذ می‌کشد و به هنرمند منبت‌کار می‌دهد. این طرح به سه روش بر سطح کار منتقل می‌شود که عبارتند از:

• فتوکپی طرح اولیه را روی چوب می‌چسبانند.
• با قرار دادن کاربن در حدفاصل طرح و سطح کار، طرح بر روی کار منتقل می‌گردد.
• کاغذی که طرح روی آن کشیده شده است به روغن آغشته می‌شود. این کاغذ را روی چوب می‌گذارند و با مداد روی خطوط طرح می‌کشند تا نقش طرح از طرف دیگر روی چوب منتقل گردد.

3- نحوه منبت‌کاری: قطعه‌ی کار را به گیره می‌بندیم. ابتدا با مغار شفره، خطوط محیطی را مشخص می‌سازیم و از زمینه جدا می‌کنیم. سپس با مغار راست، زمینه‌ی کار را به نحوی پایین می‌بریم که سطوح گود شده در سراسر زمینه یکسان باشند. بعد با مغارهای مختلف و با توجه به تناسب طرح از نظر انحنا، خطوط راست و منحنی، گودی و برجستگی، عمل منبت‌کاری را ادامه می‌دهیم.

در منبت‌کاری با یک دست مغار و با دست دیگر چکش را نگاه می‌داریم و برحسب مقدار چوبی که باید برداشته شود، زوایای مختلفی به نوک مغار می‌دهیم. برای بار برداری و کندن زمینه از ضربات چکش به دسته‌ی مغار استفاده می‌کنیم و هنگام منبت کردن طرح اصلی، با هر دو دست مغار را می‌گیریم.

هرگاه جهت حرکت مغار از راست به چب باشد دسته‌ی مغار در دست راست قرار می‌گیرد. در این حالت منبت‌کار را «راست دست» می‌گویند. حال اگر منبت‌کار بخواهد مغار را از چب به راست حرکت دهد، باید کار را از گیره جدا و جهت آن را عوض کند یا این که خود وی به سمت دیگر گیره برود. اگر منبت‌کار «چپ‌دست» باشد عکس این مراحل صورت می‌گیرد. هنرمندان متبحر با هر دو دست منبت‌کاری می‌کنند، حُسن این روش در آن است که هنرمند موقع اجرای کار، راحت‌تر است و از اتلاف وقت جلوگیری می‌شود.

هنگام کار را مغار، گاهی نوک مغار را با روغن آغشته می‌کنیم تا مغار به نرمی کار کند و یکدست براده بردارد. پس از پایان کار منبت‌کاری، سطوح کار با سنباده بسیار نرم، صاف و صیقلی می‌شود. در مرحله‌ی بعد بدان روغن یا پلی‌استر می‌زنیم تا چوب‌بر اثر مرور زمان ترک نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.

یک کار منبت شده‌ی خوب دارای خصوصیات زیر می‌باشد که عبارتند از:

• یکپارچه، صاف و صیقلی است.
• کار منبت پیچیده و ظریف است. طرح آن از اصالت برخوردار بوده و تناسبات آن رعایت شده است.

انواع منبت از نظر فرم ظاهری

رولیف: نقش برجسته‌ای که از سطح زمینه‌‌ی کار بیرون نیامده است و با حاشیه‌ی کنار کادر همسطح می‌باشد.

بارولیف: نقش برجسته‌ای که از سطح زمینه‌ی کار بالاتر آمده باشد.

اورولیف: مرحله‌ی کامل‌تری از بارولیف است، برجستگی‌ها بسیار زیاد می‌شود و از رویه‌ی کار کاملا بیرون می‌زند. اگر تمامی نقش برجسته از سطح کار بیرون آمده باشد بدان «پیکره» می‌گویند.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: هنر منبت‌کاری

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.