صنایع دستی یزد

صنایع‌دستی یزد دارای گونه‌های مختلفی است و قدمت تولید صنایع‌دستی و کارهای هنری در این استان به گذشته‌های دور مربوط می‌شود. با توجه به این که شهر یزد یک شهر قدیمی با بافت تاریخی در ایران است مردم این شهر همچنان به تولید صنایع‌دستی مشغول هستند و در گوشه و کنار این شهر در بازارها هنر دست مردان و زنان این شهر تاریخی به چشم می‌خورد.

با توجه به این که تمرکز اصلی فروشگاه اینترنتی پرنون، فروش صنایع‌دستی مناطق مختلف ایران است در این مطلب به طور کامل به معرفی صنایع‌دستی استان یزد پرداخته شده است جهت آشنایی بیشتر با انواع صنایع‌دستی یزد تا انتهای این مطلب با ما همراه باشید.

تاریخچه صنایع‌دستی یزد

پیشینه یزد آکنده از پایمردی و استواری مردمانی سخت‌کوش و پرتلاش است که به‌رغم طبیعت گرم و خشک این دیار، کمر همت بسته و با پشتکار و خلاقیت و ذوق هنری خود نام شهر و دیارشان را پرآوازه کرده‌اند. صنایع‌دستی در استان یزد سابقه دیرینه دارد و در حال حاضر بیش از 120 هزار نفر در این حرفه مشغول به کار هستند.

عمده‌ترین صنایع‌دستی استان یزد، فرش دست‌بافت، سفال و سرامیک است. زرگری سنتی، چاقوسازی، سبدبافی، منبت‌کاری، خراطی، شیرینی‌پزی و آهنگری از دیگر صنایع‌دستی متداول در این استان است. می‌توان گفت: مهم‌ترین صنایع‌دستی در استان یزد عبارت‌اند از:

قالی، قالیچه، گلیم، مخمل، زری، چادرشب، دستمال، مرس ریزه جیم، قناویز، اجرامی، شمد، ترمه، پرده، زیلو، روفرشی، کرباس، بقچه، لنگ، کیسه حمام، خورجین، پتو، سفال، سرامیک، حصیر، کاشی و گیوه.

در میان صنایع‌دستی؛ قالی‌بافی، ترمه‌بافی، زیلوبافی، ساخت سفال، سرامیک و کاشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شیرینی‌پزی در یزد سابقه طولانی دارد. گردشگرانی که ترمه یزد را فراموش نکرده و این سوغاتی مهم و ارزشمند را با خود به خانه‌هایشان آورده‌اند، می‌دانند که مسافرت به یزد بدون ترمه سبب می‌شود تا خاطره مسافرت، همیشه زنده نماند.

هنرترمه‌بافی در یزد سابقه تاریخی دارد و ابتدا در انحصار زرتشتیان بوده و از آن برای تهیه شلوارهای مخصوص مجالس جشن عروسی استفاده می‌شده است. نقش ترمه بیشتر جقه، شاخ گوزن و گل محمدی است.

در بهاباد، تفت، مهریزو در برخی از روستاهای استان یزد، هنوز زنان در اوقات فراغت خود با استفاده از سوزن و نخ پنبه‌ای، رویه گیوه می‌بافند یا به گفته خود گیوه می‌چینند. همچنین زیلوبافی در استان یزد رایج و زیلوهای استان معروف است. شهر قدیمی میبد نیز مرکز عمده فعالیت‌های سفالگری است. سفال و سرامیک میبد با نقش اصیل مرغ و ماهی و خورشید آوازه‌ای بلند دارد.

در زند اوستا از قالیچه‌هایی که با نخ طلا بافته شده و همچنین از لباس‌های زربفت داریوش سوم که دارای جلوه‌ای خاص بوده یاد شده است. در گذشته تهیه پارچه‌های پشمی و زربفت در شوش، شوشتر، جندی‌شاپور و خراسان رایج بوده است.

انواع صنایع‌دستی یزد

تنوع صنایع‌دستی در یزد بسیار گسترده است و مردم این استان همچنان حافظ هنرهای دستی‌ای هستند که از نیاکان خود به ارث برده‌اند و انواع صنایع‌دستی را همچنان مانند زمان گذشته تولید می‌کنند.

بیشتر صنایع‌دستی یزد شهرت جهانی دارند و برخی از ‌‌آن‌ها در بین گردشگران بسیار شناخته شده است و به دیگر کشورها صادر می‌شود. در ادامه به معرفی انواع صنایع‌دستی استان یزد پرداخته‌ایم.

زیلوبافی یزد

زیلو، فرشی است که تار و پود آن از نخ پنبه است و در اندازه‌های 3*4 و 2*3 بافته می‌شود. زیلو از نظر کاربردی به سه نوع نقسیم شده است که معمولا تفاوت ظاهری آن در نوع رنگ‌هایی که انتخاب می‌کنند.

زیلوهایی که بارنگ سفید و آبی می‌بافند فقط مورد استفاده آن در مساجد و امام‌زاده‌ها است و زیلوهایی که به رنگ آبی و قرمز می‌بافند و به زیلوی «جوهری» شهرت دارد از نوع نامرغوب و ارزان‌قیمت‌ترین زیلوها است اما مرغوب‌ترین نوع زیلو، تفتال نام دارد که به رنگ سبز و نارنجی است.

زیلو دست‌بافتی بسیار زیبا و در عین حال ساده و متواضع است و می‌توان گفت همین ویژگی است که آن را به هنر اصیل و سنتی مردمان ساکن در مرزهای کویر ایران تبدیل کرده است. زیلوبافی شهرستان میبد در استان یزد در سراسر ایران شناخته شده است.

 این بافت که بیشتر شبیه گلیم است، معمولاً با نقوش چهارگوش، در رنگ‌های محدود، به‌عنوان کف‌پوش منازل و گاه مساجد دیده می‌شود. ماده اولیه زیلو نخ پنبه است و تهیه این نخ اولین مرحله از بسیاری از مراحل ساخت بافت زیلو محسوب ‌می‌شود. به همین دلیل است که این صنعت اساساً در مناطق دارای کشاورزی رایج‌تر است و نخ پنبه‌ای که در زیلو استفاده ‌می‌شود به صورت محلی تولید ‌می‌شود.

 استان یزد دارای محیطی بسیار گرم و خشک است و زادگاه بسیار مناسبی برای زیلوها در تاریخ است؛ زیرا این دست‌بافت‌ها علاوه بر نقش و نگارهای زیبا و رنگ‌های منحصربه‌فرد به عنوان کف‌پوش‌های سبک و سرد مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین طبق اسناد تاریخی قدیمی‌ترین قطعه باقی‌مانده از زیلو متعلق به مسجد جامع میبد است.

ماشین‌های بافندگی زیلو بسیار شبیه بافنده‌های قالی است. نقوش و نقش‌های زیلو با قالی و گلیم بسیار رایج است و با این حال نقوشی در زیلو وجود دارد که در بناهای معماری ایران به چشم می‌خورد. نقوش هندسی و گیاهی دو گروه اصلی نقوش در زیلو هستند و الماس و مربع و صلیب در میان گروه هندسی غالب است.

گل‌های طرح زیلو به دلیل ماهیت این بافت به طرح‌های خطی تبدیل می‌شوند. زیلو عموماً از دو نقش گلدانی و مهرابی تشکیل شده است. نوع سوم نقوش زیلو مخصوص این بافت بوده و کاملا منحصر به فرد است. معمولا در بازار دو رنگ که یکی سفید است عرضه ‌می‌شود.

 سه ترکیب معروف زیلو سفید و آبی، سبز و بژ و آبی و بژ هستند. پوشش کف مهم‌ترین کاربرد زیلو است. علاوه بر خانه، به دلیل سادگی و آرامش برای مساجد بسیار مناسب هستند. در کنار آن، در سال‌های اخیر شاهد استفاده‌های جدیدی از زیلو مانند کیف و کوسن بوده‌ایم که موجب رونق بیشتر این هنر دستی کهن سرزمین‌های کویری ایران شده است. زیلو توسط شورای جهانی صنایع‌دستی به عنوان صنایع‌دستی برجسته میبد به ثبت رسیده است.

رویه لحاف

 در شهرستان یزد، تهیه پارچه دستبافت دیگری به نامه رویه لحاف معمول بوده و مهم‌ترین ماده اولیه که در تولید آن به کار می‌رود، نخ ابریشم مصنوعی نمره 150 است که نحوه رنگرزی نخ مورد مصرف در تهیه رولحافی، مشابه رنگرزی نخ قابل استفاده در بافت رومیزی است.

شمدبافی

 شمد نوعی پارچه ابریشمی یا پنبه‌ای است که معمولا به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می‌شود. در تهیه شمه از ابریشم مصنوعی به عنوان پود و از نخ پنبه‌ای نمرده 20 دولا به عنوان تار استفاده می‌شود که هم اکنون توسط اکثر دستگاه‌های تک فاز بافته می‌شود.

چادر شب‌بافی

چادرشب‌بافی یا کاربافی نوعی صنعت خانگی است که بیشتر در شهرستان یزد، اردکان و بخش زراچ تهیه می‌گردد. مردان و زنان در کنار کشاورزی به بافت چادرشب مشغول بوده و بیشتر در ابعاد 200*200 سانتی‌متر با طرح چهارخانه یا پیچازی تهیه می‌شود و با رنگ‌های مرکب از نیلی، قرمز، زرد، سبز و مشکی آمیخته شده است.

فرش‌بافی

عمده‌ترین صنعت دستی استان یزد، قالیبافی یا فرش‌بافی است. این صنعت تقریبا در تمام شهرها و روستاهای آن رواج دارد. قالی‌های دستبافت یزدی در اندازه‌های 3*4، 2.5*3.5، 2*3، 2.5*2.5 و 1*1 تولید می‌‌شود. نقشه‌های اصیل فرش یزد به نام‌های «هراتی»، «گل و ماهی»، «سردار جنگل» و «کرمانی» است. 75% از فرش‌های این استان با خامه پشم و 25% از خامه کرک بافته می‌شود. صنایع‌ تولید رنگ، خامه و رنگرزی از جمله صنایع جنبی است که مکمل صنعت فرش‌بافی این استان است.

قناویز

نوعی پارچه که در سال‌های گذشته در یزد بافته می‌شده است، قناویز نام دارد که متأسفانه در حال حاضر بافت آن دیگر انجام نمی‌شود. نخ مصرفی در این پارچه، ابریشم مصنوعی بوده و به عنوان آستر لباس مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

ترمه‌بافی

پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی اطلاق می‌شود که از دو سری نخ تار و پود به نحوی که پود در پشت پارچه به صورت آزاد و تراکم پودی آن زیاد باشد، با دست بافته شده باشد. جنس آن از کرک و پشم یا ابریشم با طرح‌های اصیل و سنتی ایران است.

سفره‌بافی

پارچه چهارگوش پنبه‌ای که توسط زنان روستا بافته شده و رنگرزی می‌شود. از این بافته برای سفره‌ی خمیری یا موارد دیگر استفاده می‌کنند.

پتوبافی

تولید پتوی دستباف در بخش‌های اشکدز، خرانق از توابع یزد به‌طور خانگی و توسط زنان مرسوم است و برای بافت آن از دستگاه‌های ساده 2 وردی استفاده می‌کنند. دستگاه‌ها با حرکت پا، کار می‌کنند و نیز شانه و ماکو و متیز به کار گرفته می‌شود و در آخر آن را در آب و به کمک دست و پا مالش می‌دهند تا نقاط دوخته شده به صورت نمد درآید و صاف نمایان گردد.

حصیربافی

حصیربافی یا بافت بوریا را می‌توان بی‌گمان به عنوان قدیمی‌ترین صنایع‌دستی نام برد. حصیربافی در ایران از سابقه و قدمتی طولانی برخوردار است و امروزه در مناطق مختلف کشور هر جا که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و ترکه امکان‌پذیر باشد، می‌توان نشانه‌هایی از حصیربافی و سبدبافی را یافت.

کاشی‌سازی هفت‌رنگ

کاشی هفت‌رنگ به مجموعه‌ای از کاشی‌های یک اندازه، یک شکل (معمولاً مربع شکل) و یک رنگ گفته می‌شود که در کنار هم قرار می‌گیرند تا طرح و نقش مورد نظر بر روی مجموعه ‌‌آن‌ها (بر روی هر کاشی قسمتی از نقش انعکاس می‌یابد که در ارتباط با کاشی‌های دیگر کامل می‌شود) اجرا شود و موقعیت نصب آن را به هنگام نماسازی مشخص سازد.

کاشی‌سازی معرق

کاشی معرق عبارت از قطعه‌های بزرگ و کوچک بریده شده کاشی که بر اساس طرح با نقوش مختلف و رنگ‌های متفاوت تراشیده شده و کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و به شکل بزرگ‌تری در می‌آیند.

به عبارتی دیگر به قسمتی از تزئین کاشی، مرکب از قطعات مختلف ریزریز که ‌‌آن‌ها را برحسب نقوش هندسی و اشکال بنایی بریده شده و در کنار یکدیگر قرار می‌دهند، اطلاق می‌گردد. انواع رنگ‌‌های کاشی مورد استفاده در کاشی معرق عبارتند از:

• سفید
• آبی تیره
• فیروزه‌ای
• سبز
• پرتقالی

سفال و سرامیک

سفالگری از قدیمی‌ترین صنعت است که به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن ایران است. اولین نمونه‌های سفال متعلق به ده‌ها هزار سال قبل است. از روی نمونه‌های به دست‌ آمده، می‌توان فهمید که در آن زمان از کوره پخت سفالگری بی‌اطلاع بوده‌اند و احتمالا ظروف گِلی تولید خود را در کنار همان آتشی که برای پختن گوشت شکار مهیا می‌کردند، می‌پختند ولی با این وجود، ظروف آنان به قدر کافی محکم بوده است.

در شش هزار سال قبل از میلاد، اولین نشانه پیدایش کوره پخت در صنعت سفال دیده می‌شود و در سه هزار و پانصد سال قبل از میلاد، چرخ سفالگری ساده‌ای که با دست حرکت می‌کرد، ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در این صنعت به وجود آورده و امکان تولید محصولات بیشتر را فراهم کرد.

دارایی بافی یزد

تاریخ یزد با تاریخ صنعت نساجی آن عجین شده است. نساجی سنتی یزد به دو دلیل در اولویت قرار گرفت که این دلایل عبارتند از:

• اول اینکه مواد اولیه منسوجات، پنبه و ابریشم در داخل تولید می‌شد.
• ثانیاً این صنایع‌دستی زنانه است که به راحتی می‌توانستند در داخل منازل خود شرکت کنند.

 اما مهم‌ترین عاملی که صنعت نساجی یزد را تحت تأثیر قرار داد، قرار گرفتن این شهر در کنار جاده ابریشم بود، امتیازی که به ‌‌آن‌ها امکان داد و ستد محصولات خود را به راحتی می‌داد. دارایی بافی یکی از زیرمجموعه‌های صنعت نساجی سنتی یزد است.

آیکات کلمه‌ای مالایی به معنای گره زدن و رنگ کردن است، اما در فارسی به آن دارایی می‌گویند و تکنیکی قدیمی برای رنگ‌آمیزی پارچه است. در دارایی نخ‌ها را قبل از بافته شدن به پارچه رنگ ‌می‌کنند. در گذشته برای رنگرزی نخ‌ها از رنگ‌دانه‌های طبیعی استفاده می‌شد، به عنوان مثال، وود آبی، روبیا و کوچینیل قرمز، پوست درختان و گل‌ها زرد و مواد معدنی و خاک برای تولید رنگدانه‌های سیاه استفاده می‌شد. امروزه این منابع به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرند و رنگ‌های شیمیایی جایگزین آن شده‌اند. 

برخی ریشه دارایی‌ها را از اندونزی می‌دانند. قدیمی‌ترین قطعه باقی‌مانده از درایی متعلق به مصر است و به قرن یازدهم باز می‌گردد. بر روی دیوارها در شمال غربی هند نقاشی‌هایی وجود دارد که زنانی را با پارچه‌های آیکوت نشان می‌دهد.

اما در ایران این پارچه‌ها از قدیم‌الایام بافته می‌شد و سابقه آن در یزد را هشتصد سال می‌دانند. دو نوع یا Icut دارایی وجود دارد: تار یا روپ و پود. در صورت روپ ایکات، نخ‌های روپینگ قبل از مرحله بافت رنگ‌آمیزی می‌شوند و سپس روی دستگاه بافندگی ترانپ می‌شوند. سپس الگوها در طول فرآیند بافندگی ایجاد می‌شوند.

 در تکنیک دوم، قبل از بافت هر دو نخ لفاف و پود رنگ می‌شوند. به طور طبیعی، بافت Icut دقیق‌تر و ارزشمندتر است. پارچه‌های دارایی معمولاً با عرض نود سانتی‌متر و ارتفاع حدود سی سانتی‌متر ساخته می‌شوند و در نهایت بسته به نوع استفاده بریده می‌شوند. تا سال‌های اخیر از نخ‌های ابریشم هم به عنوان روکش و هم به عنوان پود این پارچه‌ها استفاده می‌شد، اما امروزه از نخ‌هایی مانند ویسکوز به عنوان روکش و رشته‌های ابریشم مصنوعی یا ریون ویسکوز به عنوان پود استفاده می‌شود. روسری، روتختی، سفره و بقچه از جمله موارد استفاده درایی است.

گبر دوزی یا زرتشتی دوزی یزد

گلدوزی سنتی ایران یکی از قدیمی‌ترین تزئینات پوشاک و منسوجات است که با زندگی روزمره درگیر بوده و هست. این صنایع‌دستی هم آراسته بود و هم معرف هویت و فرهنگ سازندگان آن بود. علاوه بر این، ‌‌آن‌ها به عنوان نمادهای مذهبی روی لباس ظاهر می‌شدند.

قبل از دوران اسلامی از ‌‌آن‌ها به عنوان طلسم نیز استفاده می‌شد. گلدوزی سنتی پس از دوران اسلامی در ایران ادامه یافت. با وجود این که از نظر نقوش دستخوش تغییرات شگرفی شدند، اما آن شخصیت ایرانی خاص خود را از دست ندادند. 

امروزه حداقل چهل و دو رشته گلدوزی وجود دارد که یکی از قدیمی‌ترین ‌‌آن‌ها زرتشتی دوزی یا دوخت زرتشتی است. مشخص است که این نوع گلدوزی مربوط به فرهنگ زرتشتی است. در جهان‌بینی زرتشتی، طبیعت، یعنی مخلوق خداوند، بسیار محترم است و انسان واقعی کسی است که از مخلوقات خدا محافظت کند. یکی از دلایلی است که در زرتشتی نقوش زیادی الهام گرفته شده از طبیعت است.

زرتشتیان در گذشته علاقه زیادی به بافته‌های ظریف داشتند و به گلدوزی بسیار فکر می‌کردند. به طوری که مهارت بالای یک دختر جوان در گلدوزی جزء مهریه او محسوب می‌شد. زرتشتی از نقوش و نمادهای خاصی تشکیل شده است. ‌‌آن‌ها همچنین می‌توانستند بر روی لباس عروس دوخته شوند و نشان‌دهنده باروری، بهره‌وری و زندگی ابدی بودند. پس از دوران اسلامی، زرتشتیان نیز مانند بسیاری از مردم عامیانه، پوشش سنتی خود را حفظ کردند.

تا سال‌های اخیر بسیاری از عروس‌ها در مراسم عروسی خود لباس عروس سنتی خود را می‌پوشیدند. نخ گلدوزی زرتشتی ابریشم تابیده طبیعی است. روش‌های مختلفی مانند دوخت ساتن، دوخت پتو، پشت دوخت و ... استفاده می‌شود.

 برخی از نقوش زرتشتی که برگرفته از طبیعت است عبارتند از: درخت زندگی، سرو، سرو خمیده، شکوفه صورتی. گل چهار یا هشت گلبرگ و نقوش حیواناتی مانند طاووس، خروس، مرغ، مرغ، هوپو، حوض یا استخرهای کوچک، ماهی و اشکال هندسی مانند دایره یا مربع. نقوش کاملا ساده و انتزاعی هستند و به صورت منظم و نامنظم دوخته می‌شوند.

در گذشته زرتشتی‌ها را فقط بارنگ‌های روشن می‌دوختند. زرتشتیان از رنگ‌های تیره متنفر بودند و معتقد بودند جایی که رنگی وجود ندارد تاریکی نیز هست؛ اما این باور ضعیف شده است و اکنون زرتشتی‌ها با تمام رنگ‌ها از جمله مشکی دوخته می‌شوند.

پولک‌دوزی یزد 

هنر پولک‌دوزی را عموماً این است که مقداری پولک‌های طلایی و گاهی طلای ناب را روی تکه‌های پارچه‌های ابریشم یا نخی قرار دهند که معمولاً با گلدوزی، منجوق شیشه‌ای، فیلیگران، ابریشم، خرفه و سنگ مروارید ترکیب می‌شود.

 دوخت پولک از جمله صنایعی است که در ایران قدمت زیادی دارد. از دوران امپراتوری هخامنشی به بعد، به‌طور مداوم برای تزئین پارچه‌ها، کلاه‌ها و پرده‌ها استفاده ‌می‌شود. به عنوان مثال، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد سربازان هخامنشی کلاه نمدی بر سر می‌گذاشتند که با پولک‌دوزی تزئین شده بود.

 ‌‌آن‌ها همچنین نوعی کت آستین‌دار می‌پوشند که روی ‌‌آن‌ها پولک‌هایی مانند پولک‌های ماهی است. این صنعت هم اکنون در اکثر استان‌های ایران رواج دارد. برای تزیین لباس عروس استفاده می‌شد.

دوخت پولک معمولاً در کنار دوخت و گلدوزی مهره‌های شیشه‌ای انجام ‌می‌شود. انگیزه‌های محبوب بیشتر گل‌ها، برگ‌ها و ساقه‌ها هستند و بسته به سلیقه هنرمند می‌توانند الگوهای خلاقانه و جدیدی به آن اضافه کنند.

طرح‌های به کار رفته در هنر پولک‌دوزی معمولاً گل‌ها، حیوانات، مناظر، گل‌های گلدان، آلتر، آفتاب زن، سرو ناز یا پرندگان نشسته روی ساقه درختان و خروس‌های نشسته در کنار درختان، ماهی‌ها یا حیوانات دیگر، گلدان، شمعدان و در برخی موارد تزئین شده دیگر هستند.

در برخی محصولات خورشید زن در مرکز قرار می‌گیرد و در هر گوشه آن پرنده‌ای قابل‌مشاهده است. دوخت پولک معمولاً برای تزیین پرده، روتختی، رومیزی، سجاده نماز، پارچه کوسن، کیف پول، ظرف خط چشم، کیف ساعت، کیف گلدان، کیسه قابلمه، لباس، پارچه جعبه، پارچه قندی حبه‌ای، پارچه حنا، پابند و... استفاده ‌می‌شود.

 اما امروزه مواد دوخت پولک به گونه‌ای تغییر یافته است که مانند گذشته از پولک‌های طلایی و نقره‌ای استفاده نمی‌کنند و به جای آن از پولک‌های پلاستیکی، برنجی یا آلیاژی به اشکال مختلف مانند برگ، گل و ... استفاده ‌می‌کنند. گل چهار یا پنج گلبرگ، ستاره، مدال، ترنگ، شمسا، عرب، پوسته، قوس، صدف، دایره ساده، دایره دندانه‌دار، گوش خرگوش، الماس، شش‌ضلعی منظم با دایره‌های کوچک و بزرگ، چشم، گرد، همات، دندانه‌دار، نقطه، مثلث، بیضی، تزئینی، مرغ، با پوشش شفاف از مواد رنگارنگ. برای دوخت پولک دوخت راه‌های مختلفی وجود دارد که شامل دوخت ساده، هماته، برجسته، عمودی و قلاب ‌می‌شود.

تهیه و گردآوری مطلب: وبلاگ فروشگاه اینترنتی پرنون

منبع: فروشگاه اینترنتی پرنون

با ارسال دیدگاه و پیشنهادات خود ما را در بهبود مطالب یاری کنید.