صنایع دستی فلزی

صنایع‌دستی فلزی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای ایران و جهان است که از گذشته تا امروز همچنان رواج دارد. شکل‌دهی و تزئین فلزات برای ساخت اشیای تزیینی و کاربردی به‌وسیله‌ی ابزار و روش‌های متفاوت به‌صورت حجمی و مسطح را هنر فلزکاری می‌‌گویند. در ادامه قصد داریم شما را انواع صنایع دستی فلزی ایران  و نحوه پیدایش آن آشنا کنیم پس با همراه باشید.

تاریخچه صنایع دستی فلزی

نخستین فلز کشف شده در جهان، مس است و این رویداد مهم به حدود 7000 سال پیش برمی‌گردد. کشف فلز با توجه به دوام، قدرت ضربه‌پذیری و چکش‌خواری باعث تحول شگرفی در هنر و صنعت در دنیای قدیم شد که دامنه‌ی آن به روزگار امروز هم رسیده است.

از اهمیت فلز همین بس که گفته شود، دوره‌های خاصی از تمدن بشری به واسطه کشف فلز یا پی بردن به آلیاژی خاص به نام آن فلز یا آلیاژ نامیده شده است. عصر مس، عصر مفرغ، عصر آهن، عصر طلا و نقره و غیره گویای این اعتبار است.

فلز از گذشته‌های دور به عنوان ماده‌ی اولیه‌ی قابل اعتماد و مستحکم در خدمت تأمین نیازهای مصرفی و روزمره و پس از طی مدتی، کم‌کم به عنوان ماده‌ای برای ساخت وسایل تزئینی و نهایتا جهت ساخت آثاری با ارزش مصرفی و تزئینی درآمد.

ایران سرزمینی است که از هزاره‌های پیش از میلاد در تولید آثار هنری از فلز سهم شایسته‌ای را به خود اختصاص داده و آثار بسیار با ارزش و گاه کم‌نظیر و استثنایی که از دوره‌های ماد، هخامنشی و ساسانی در دوران ایران باستان و سپس دوره‌هایی همچون سلجوقی و صفوی و حتی در دوران معاصر توسط فلزکاران هنرمند ایرانی ساخته شده و هم اکنون زینت‌بخش گنجینه‌های هنری بوده و یا توسط مجموعه‌داران آثار هنری نگهداری می‌شود، بیانگر این ادعا است.

در طول تاریخ هنر ایران، آثار هنری فلزی به طور عمده از طلا، نقره، مس، برنج و مفرغ ساخته شده است اما ایرانیان هنرمند از آهن و فولاد، ورشو، روی و غیره کلا هر نوع فلز یا آلیاژی را که امکان بروز ذوق و خلاقیت خود را برای تولید آثار هنری زیبا مناسب می‌دانستند، استفاده می‌کردند.

انواع صنایع دستی فلزی ایران 

صنایع دستی فلزی ایران بر اساس نوع و روش ساخت دارای انواع گوناگونی هستند که در ادامه به توضیح هر یک از آن‌ها می‌پردازیم.  هنرهای مرتبط با فلز به طور عمده عبارت است از:

•  دواتگری
•  حکاکی
•  قلمزنی
•  ملیله‌کاری
•  میناکاری
•  طلاکوبی روی فولاد
•  فیروزه کوبی
• مس‌کوبی
•  نقره‌کوبی
•  قفل‌سازی
•  ساخت اسلحه‌های سرد و ساخت اسلحه‌های گرم
•  زیورآلات فلزی
•  ضریح‌سازی 

 دواتگری 

دواتگری به تهیه زیرساخت برای انجام هنرهای دیگر بر روی فلز (حکاکی، قلمزنی، میناکاری، طلاکوبی و غیره) و یا انجام چکش‌کاری بر روی فلزاتی همچون مس و برنج که می‌تواند به طور مستقیم کاربرد داشته باشد و مورد استفاده قرار گیرد، اطلاق می‌شود.

فراموش نکنیم که تا حدود نیم‌قرن پیش و شاید هم کمتر، سرویس‌های مسی، بخشی از جهیزیه‌ی دختر خانم‌های ایرانی را تشکیل می‌داد و امروزه هم می‎دانیم ک خوشمزه‌ترین غذاها در سرویس‌های مسی طبخ می‌شوند.

دواتگری امروزه هم از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار است چرا که هنرمند فلزکار در صورتی قادر به ارائه‌ی هنر خود بر روی زیرساخت است که آن زیرساخت توسط دواتگری خبره و ممتاز آماده شده باشد.

در مورد زیرساخت‌های ساده محصولات فلزی یا محصولات تولید شده از آلیاژها (همچون برنج، مس، روی، مفرغ، قلع، ورشو، نیکل، روی) باید موارد زیر را مدنظر قرار دارد:

1.  در تهیه‌ی زیرساخت‌ها یا محصولات ساده‌ی فلزی (که بر روی آن‌ها حکاکی، قلمزنی و غیره انجام نمی‌شود) باید توجه داشت که استفاده از مواد اولیه‌ی مرغوب شرط اصلی بوده و ورقه یا گرده‌ی فلزی مورد استفاده باید عاری از هرگونه ضایعات و ناصافی بوده و ضمنا مواد ناخالص نیز در حداقل ممکن باشد.
2.  در مورد آلیاژها مثلا در مورد آلیاژ برنج که از مس و روی به دست می‌آید، مفرغ که از مس و قلع حاصل می‌شود و نیز آلیاژ ورشو که از مس، نیکل و روی حاصل می‌آید نیز رعایت درصدهای مناسب از دو یا چند فلز مورد لزوم امری جدی است.
3.  زیرساخت‌ها یا محصولات ساده فلزی باید حتما به روش چکش‌کاری ساخته و پرداخته شده باشد و اثر ضربات چکش بر روی قسمت‌های مختلف بدنه نیز باید به وضوح دیده شود. محصولات ساده فلزی که شیوه‌ی پرسی فراهم می‌آید در مجموعه‌ی صنایع‌دستی فلزی قرار نمی‌گیرد.
4. بدنه‌ها و زیرساخت‌ها باید دارای سطحی صاف و صیقلی بوده و نباید بر روی آن‌ها اثرات جوشکاری، لحیم‌کاری و نیز اتصالات به صورتی مشهود موجود باشد.
5. وجود تعادل، تقارن و ایستایی کافی در ظروف و بدنه امری حتمی است.
6. در تولید محصول، هر چه از فلز گران‌بهاتر یا از آلیاژ مرغوب‌تر یا مواد اولیه‌ی با کیفیت مطلوب‌تر استفاده شده باشد، ارزش و کیفیت کار بالاتر می‌رود.
7.  از آنجا که چکش‌کاری و تهیه‌ی زیرکار مناسب، حرفه‌ای کاملا هنری است لذا بخش مهمی از ارزش، کیفیت و قیمت نیز به کارِ هنرمندانه‌ی هنرمندِ چکش‌کار و ظرافت‌کاری و مهارت او برمی‌گردد.
8. وجود ضربات ظریف و هنرمندانه و کیفیت مطلوب محصول یا زیرساخت، نشان از ارزش هنری کار دارد.

حکاکی روی فلز

حکاکی روی فلز عبارت است از هنر خراشاندن و ایجاد نگاره‌ها و نقوش سطحی و کم‌عمق بر روی فلز که به‌طور معمول با ابزاری ساده و خراشنده، بدون ضرورت استفاده از قیر در پشت کار و استفاده از قلم‌های مختلف به خاطر به خاطر سطحی بودن نقوش، انجام می‌پذیرد. در این هنر اثر قلم یا وسایل نوک تیز خراشنده در پشت کار حکاکی دیده نمی‎شود.

این هنر امروزه در شهر اصفهان که مرکز اصلی هنرهای مرتبط با فلز در ایران است و همچنین شهرهای تبریز، زنجان و تهران رواج دارد. حکاکی بر روی فلز و اشیاء مختلف همچون سینی، جام، پارچ، گلدان و غیره صورت می‌پذیرد و زیرساخت ممکن است از جنس نقره، برنج و مس انتخاب شود.

 قلمزنی

یکی از ظرایف صنایع دستی ایران، قلمزنی بر روی انواع فلزات و آلیاژها است که سابقه‌ای بسیار طولانی دارد و حداقل از دوره ساسانی می‌توان نمونه‌های با ارزش آن را حتی در موزه‌های داخل کشور هم مشاهده کرد.

قلمزنی هنرِ کندن نقوش بر سطح اشیا فلزی است. در تعریفی دیگر می‌توان گفت:  قلمزنی عبارت است از هنر تراشیدن و ایجاد نقوش عمیق‌تر، مفصل‌تر با فرورفتگی و برجستگی در سطح کار که حاصل استفاده استاد قلمزن از قلم‌های فولادی مختلف و متعدد بوده و در پشت کار نیز اثر قلم‌ها دیده می‌شود.

از این رو ضرورت دارد تا داخل یا پشت کار و بر حسب ضرورت در قلمزنی از نوع جُنده‌کاری، پشت و روی کار قیر گرفته شود. قلمزنی می‌تواند به صورت ساده، مشبک، برجسته‌کاری و جُنده‌کاری صورت پذیرد و هر چه طرح جدیدتر و حاوی ریزه‌کاری بیشتر بوده و با ظرافت و هنرمندی به اجرا درآید، ارزش کار را بالاتر می‌برد.
قیر مورد استفاده در قلمزنی ترکیبی است از قیر سفت و شُل که لابه‌لای آن گچ ریخته می‌شود و باعث آن می‌شود که در جریان قلمزنی، شیء بر اثر ضربات چکش و فشار قلم، تاب برنداشته و از سر و صدای زیاد جلوگیری شود و به کار حالت ریتمیک ببخشد.

انواع روش‌های قلمزنی

روش مشبک: اثر به نحوی قلمزنی می‌شود یا از ابزار برنده‌ای در جریان کار استفاده می‌شود که فضاهای منفی اطراف طرح و نگاره‌ بریده می‌شود و طرح مورد نظر به صورت مشبک دیده شود.

برجسته‌کاری: در قلمزنی به شیوه برجسته‌کاری پس از انجام قلمزنی، اطراف نقوش و نگاره‌ها فرو برده می‌شود تا طرح‌ها نمایان‌تر و برجسته‌تر به نظر آید.

جُنده‌کاری: در قلمزنی به شیوه جُنده‌کاری پس از انجام قلمزنی بر روی یک سطح کار مثلا قسمت رو سپس سطح دیگر یعنی قسمت پشت کار آن قلمزنی می‌شود لذا در دو نوبت باید رو یا پشت کار قیر گرفته ‌شود و در دو نوبت نیز با توجه به تقسیم نگاره‌ها برای قلمزنی از رو یا پشت کار، کار قلمزنی به انجام می‌رسد.

وسایل قلمزنی

در قلمزنی از وسایلی استفاده می‌شود که به طور عمده عبارتند از:

• انواع قلم‌ها
• پرگار
• چکش
• متر
• قیچی
• دستگاه ذوب قیر

در پایان کار قلمزنی، قیر را به وسیله حرارت از محصول جدا کرده و باقیمانده‌ی آن بر بدنه‌ی ظرف را توسط نفت پاک می‌کنند. سپس عملیات تکمیلی همچون اتصال قطعات در صورت لزوم و این که شیء چند تکه باشد؛ لحیم‌کاری، پرداخت‌کاری و سیاه‌کاری جهت بیشتر نمایاندن نگاره‌ها و نقوش انجام می‌شود.
قلمزنی بر روی فلز افزون بر شهر اصفهان در شهرهای شیراز، تهران، تبریز، تبریز، کرمانشاه و طبس هم انجام می‌شود. برخی از آثار قلمزنان ایرانی در سطح جهان نظیر و همتا ندارد.

روش ارزیابی آثار قلمزنی مرغوب

در ارزیابی و کارشناسی آثار حکاکی و انواع قلمزنی توجه به نکات زیر ضروری است:

1- هر چه طرح اجرایی با ظرافت بیشتری همراه بوده و هنرمند با جزئیات بیشتری در کار حکاکی پرداخته باشد، ارزش کار بالاتر می‌رود.

2- استفاده از طرح‌ها و نقوش جدید و ابتکاری به ویژه استفاده از طرح‌های صورت و نگارگری در کار، به کار حاکی اعتبار بیشتری می‌بخشد.

3- نداشتن تکرار در طرح‌ها و نقوش، ارزش کار را بالاتر می‌برد.

4- اجرای دقیق طرح و نقش در فضای کاری مشخص شده برای حکاکی از اهمیت زیادی برخوردار است.

5- اگر چه نوع مواد اولیه‌ی زیرساخت (به ویژه اگر فلزات گران‌بها باشد) ارزش کار را بالا می‌برد اما ارزش واقعی کار به ظرافت کارِ حکاکی و اجرای هنرمندانه طرح‌ها و نقوش بر سطح کار مربوط می‌شود.

6- چنانچه برای گویاتر ساختن طرح‌ها و نقوش، استفاده از دوده یا واکس مخصوص ضرورت یابد، می‌بایست این کار با دقت کافی بدون آن که به مرور زمان اثر دوده یا واکس از بین برود یا اثر آن در تماس با دست مشاهده شود، صورت پذیرد.

7- از آنجا که زیرساخت مناسب و با کیفیت، شرط اصلی برای انجام و ارائه‌ی یک کار قلمزنی با کیفیت بالای هنری است، لذا زیرساخت انتخابی برای قلمزنی  می‌بایست کاملا بی عیب و نقص بوده، دارای ناخالصی نباشد و فاقد عیوب باشد.

8- استفاده از قلم‌های معمولی و رایج و نیز قلم‌هایی که دارای نقوش ساده و درشت است از ارزش کار قلمزنی می‌کاهد. هر چه طرح‌ها و نقوش جدید و ابتکاری بوده و از قلم‌هایی که توسط خود هنرمند ساخته می‌شود، در کار قلمزنی استفاده شود و نیز هر چه این قلم‌ها ظریف و نقوش با ظرافت همراه باشد، بر ارزش کار افزوده می‌شود.

9- استفاده از طرح‌های صورت و چهره و نیز استفاده از خط و همچنین این که اثر قلمزنی دارای سطوح کاری مختلف و متعدد باشد بر ارزش و اعتبار کار می‌افزاید.

10- عملیات تکمیلی کار قلمزنی نظیر واکس‌کاری، پولیش و غیره نیز همانند کار قلمزنی از اهمیت برخوردار است لذا واکس‌کاری بی‌نقص و پولیش صحیح کار نیز بر ارزش اثر قلمزنی می‌افزاید. هر چه طرح و نقوش قلمزنی شده مفصل‌تر بوده، با جزئیات بیشتری همراه باشد و ضمنا سطح یا سطوح بیشتری از داخل و خارج کار را در برگیرد، بر ارزش کار افزوده می‌شود.

11- در مورد آثار قلمزنی که دارای چند قطعه باشد، باید دقت کافی در پیش‌بینی اتصال صحیح و بی‌عیب و نقص قطعات به عمل آید.

12- یک اثر قلمزنی باید از تقارن و تعادل و تناسب مطلوب برخوردار باشد که بخش مهمی از این نکته به موضوع زیرساخت و دقت کافی در زمینه‌ی تهیه آن برمی‌گردد.

ملیله‌کاری 

سابقه‌ی ملیله‌کاری در ایران حداقل به دوره‌ی هخامنشی می‌رسد. ملیله عبارت است از مفتول‌های باریکی که به طور عمده از طلا یا نقره که از آن نگاره و طرح و نقش ساخته می‌شود و بر روی قالبی که اطراف آن با موم پوشش داده شده است به هم اتصال و لحیم می‌شود تا ظرف و شیء موردنظر بر اساس فرم موردنظر ساخته شود.

مراکز مهم ملیله‌کاری شهرهای زنجان، اصفهان، تبریز، تهران و اردبیل است. در رابطه با تشخیص یک اثر ملیله‌ی خوب و با ارزش هنری رعایت نکات زیر ضروری است:

• عیار طلا و نقره مصرفی باید حداکثر انتخاب شود و جز برای قسمت‌های ریختگی (نظیر پایه‌ی ظروف و دسته‌ی آن‌ها) باید دارای بالاترین عیار ممکن باشد.
• هر چه نگاره‌ها مفصل‌تر بوده و با جزئیات بیشتری همراه باشد، از طرح‌های ابتکاری بیشتری در ساخت ملیله استفاده شود، ارزش کار بالاتر می‌رود.
• قسمت‌های لحیم‌کاری شده باید به گونه‌ای پرداخت و پولیش شود که قابل رؤیت نباشد.
• محصولات ملیله باید دارای تقارن و تعادل کافی بوده و اصول زیباشناسی در آن‌ها لحاظ شود.
• باید به روش‌های مختلف مثلا ایزوله کردن، از اکسید شدن تدریجی (نقره به کار رفته در ملیله) و پریدگی رنگ محصولات ملیله که به مرور زمان حاصل می‌شود، جلوگیری کرد. (ایزوله کردن باعث عدم واکنش اکسیداسیون نقره می‌شود.)

میناکاری

میناکاری هنر تزئین فلزات با مواد رنگین مات یا شفاف با کمک گرفتن از آتش است. میناکاری کلیه‌ی مصنوعاتی از جنس طلا، نقره، مس، برنج و برنز که به وسیله‌ی لعاب سفید یا رنگی پوشیده شده و با رنگ‌های مختلف، خطوط نقوشی توسط دست بر روی آن‌ها ایجاد شده باشد در زمره‌ی صنایع‌دستی میناکاری است.

مینای زمینه برجسته: روشی در میناکاری است به این صورت که نگاره‌ها و خطوط موردنظر را بر روی شیء حک کرده و سپس شکاف‌هایی را که به این نحو ایجاد می‌شود با لعاب‌های رنگی پر کرده و در کوره با حرارت کافی قرار می‎‎دهند.

مینای حجره‌ای یا خانه‌بندی: روش دیگری در میناکاری است. در این روش ابتدا مفتول‌های ظریفی را مطابق نقش مورد نظر به تعدادی حجره تقسیم می‌شود. سپس خانه‌های ایجاد شده را با لعاب بی‌رنگ می‌پوشانند و آن را در کوره قرار می‌دهند.

به این ترتیب مفتول‌ها در اثر حرارت دیدن اکسید شده و تیره رنگ می‌شود. بعد شی را سمباده زده و با لعاب شفاف می‌پوشانند. در مرحله‌ی بعد خانه‌ها را مطابق طرح با رنگ‌های مختلف پر می‌کنند و در کوره قرار می‎دهند.

مینای نقاشی: در این روش به عنوان زیرساخت بیشتر از مس استفاده می‌شود. ابتدا سطح زیرساخت را با لعاب سفید به ضخامت دلخواه می‌پوشانند سپس طرح را با رنگ‌های مورد نظر توسط قلم‌مو نقاشی می‌کنند.

سفیدکاری: پوشاندن سطح شیء با لعاب سفید و غلیظ تا رسیدن به ضخامت مطلوب توسط حرارت را سفیدکاری می‌گویند.

قلم‌گیری: محاط کردن دور تا دور نقوش به وسیله‌ی رنگ‌های تیره و یا طلایی را قلم‌گیری می‌گویند.

طلاکوبی روی فولاد

طلاکوبی یکی از شیوه‌های تزئین اشیا و آثار فولادی است که امروزه در شهرهای اصفهان و تهران رواج دارد. از فولاد علاوه‌بر افزارهای معمولی، عَلَم هم ساخته می‌شود که آن را در مراسم سوگواری سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) حرکت می‌دهند.

عَلَم، افزون بر تیغه‌های فولادی معمولا دارای پیکره‌هایی از برخی از پرندگان و حیوانات دیگر و نیز گلدان، قوطی و شمعدان است که تمامی آن‌ها به میله‌ای که قاب بر آن تکیه دارد، متصل است و بر روی تیغه‌های عَلَم و به ویژه تیغه‌ی وسط که از سایر تیغه‌ها بلندتر است، اسماء متبرکه طلاکوبی می‌شود.

برای انجام طلاکوبی، جاهایی را که می‌خواهند طلاکوبی کنند، مشخص کرده و آن را با کارد مخصوص طلاکوبی که کوتاه و تیز است، زبر می‌کنند. سپس مفتول طلایی (در مواردی نقره‌ای) بسیار نازکی را روی سطح جا می‌دهند و هرگونه ناهمواری را از میان می‌برند.

پس از طی این مراحل، محصول آماده‌ی ارائه به متقاضیان است. برای ارزیابی یک اثر طلاکوبی روی فولاد، نکات زیر مدنظر قرار می‌گیرند:

·         زیرساخت می‌بایست از کیفیت مناسب برخوردار باشد. قالب‌گیری مناسب، سوهان‌کاری و پرداخت هنرمندانه و با دقت بر ارزش کار می‌افزاید.

·         هر چه طرح‌ها و نقوش به کار رفته شده با خطوط مورد استفاده در روی بدنه که با کارد مخصوص طلاکوبی بر روی بدنه ایجاد و با مفتول یا آب طلا پر شود، بر کیفیت کار می‌افزاید.

·         پرداخت نهایی محصول طلاکوبی که با مصقول انجام می‌شود از اهمیت خاصی برخوردار است و بدیهی است که وجود هر نوع ناهمواری پس از جلا از ارزش محصول می‌کاهد.

قفل‌سازی

در گذشته‌ای نه چندان دور، تقریبا در بازار اکثر مناطق کشورمان، قفل‌های فولادی که ساخته و پرداخته‌ی صنعتگران هنرمند کشورمان بود، عرضه می‌شد. این قفل‌ها افزون بر دوام، استحکام و ایمنی کامل به خاطر دارا بودن زیبایی و ظرافت خاص، مورد توجه بسیاری از مردم بود، سال‌های متمادی مورد استفاده قرار می‌گرفت و کاربردهای زیادی داشت.

به طوری که بر درهای ورودی خانه‌ها و حجره‌ها این قفل‌ها مشاهده می‌شد و درهای تمامی صندوقچه‌ها با قفل‌های زببایی که گاه دارای عملکرد پیچیده‌ای نیز بود، بسته می‌شد.

قفل‌سازی از پیشه‌های کهن و شواهد به دست آمده، نشان‌دهنده است که حداقل از قرن ششم میلادی (دوره‌ی ساسانی)، قفل‌سازی در کشورمان رواج داشته است. از جمله کاربردهای مهم قفل استفاده از آن در بستن دخیل به نخل‌ها و عَلَم‌ها به عنوان نذر بوده و هست و می‌توان گفت: قفل در نذربندی اهمیتی همانند ایمن داشتن خانه‌ها و صندوقچه‌ها داشته و دارد.

به طور کلی قفل‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

1-     قفل‌های رمزی که فاقد کلید است و فقط با دانستن رمز که می‌تواند از اعداد و یا از حروف و کلمات تشکیل شود، قفل باز می‌شود.

2-     قفل‌های کلیدی که با کلید باز و بسته می‌شوند که از آن جمله می‌توان به قفل‌های فنر خاردار، قفل‌های فنر خمیده (قفل‌های نافی) و قفل‌های مارپیچ اشاره کرد.

تنوع در فرم‌ها، اندازه‌ها و شکل‌ها همراه با ظرافت و ابتکار در ساخت قفل‌ها، زیبایی خاصی به قفل‌های فولادی (قفل‌سازی سنتی ایران) بخشیده است.

مهم‌ترین مراکز قفل‌سازی ایران، چالشتر در نزدیکی شهرکرد، کرند در نزدیکی کرمانشاه و اصفهان است.